Шегесіз мешіт шежіресі

Әлқиса, 1206 жылы селжұқтар аралдың тасты топырағымен ір­гетасын қалаған деседі. Ше­бер­дің есім-сойы есте жоқ. Аңызға сүйенсек, ғимарат осы аймаққа келген ислам дінін ұстанушыларға тиесілі. Содан ғой, түріктер бір­де-бір шегесіз тұр­ғызылған 800 жылдық тарихы бар Чар­шамбадағы мешітін бұлдайтыны. Ал орыстар Кижидегі шіркеуді мәдени құндылығының бастауы санайды. Құры­лыс иесі жалғыз балтамен өрнектеп, ке­йін құралын көлге лақтырып кеткен кө­рінеді. Әрине, мұның бәрі сіз бен бізге ертегідей көрінуі мүмкін. Бірақ сұлулығын жоғалтпаған жасампаз ғимараттар ақиқат­шыл. Бәз-баяғы кейпінде.

Енді елге оралайықшы. Бізде мынандай бар, мынандай бар деп, әлемнің назарын өзімізге аударуға болады-ақ. Десе де қазақтың ба­йырғы қарапайымдылығы қасы­нан қалсын ба? Орта ғасыр сәулет өне­­рінің озық үлгілері Бабажа хатун, Айша бибі кесенелері, Қа­рахан мазары, Қо­жа Ахмет Ясауи кешені уақыт тезі­нен өтіп, мәң­гілік мұраға айналды емес пе? Ба­ба­лардың сарқытындай сәулетті жәді­герлер қайта қалпына келіп, енді шөк­пес­тей биік­ке жайғасқан. Сондай ерекше ескерт­кіш­тердің бірі, шегесіз салынған – Жар­кент мешіті. Қала орталығына орна­ласқан бұл кешенді ғимараттың сан алуан әдемі нақыш­тармен безендірілген қабыр­ғалары, жақ­тауларындағы өрнектері, қай­қы шатыры, мұнарасы көздің жа­уын ­алады. Көрг­ен сайын орыс­тар Эпифаний шір­кеуі­мен те­ңес­­­тіріп кетеді екен. Бұл тұс­та бү­лік шыға­руымызға болатындай. Эпи­фаний қай­да? Жаркент қай­да? Ара-тұра ауыз­ға ал­масақ, көр­шіміздей қадірлеп, күнде көңіл бө­ліп жатқанымыз жоқ. Несін жасы­рамыз. Жә, бұл енді өз алдына бө­генайы бөлек әң­гіме.

Хош, бүгінде «Жаркент мешіті көркем-сәулет мұражайы» атанып, алыстан келген қонаққа құшағын жайып, туризмнің бір тетігіне айналып отыр. Осы тұста тарихтан таған тартсақ болатындай. Мұ­на­ралы мешіттің салынуының нәти­жесінде Жаркент 1882 жылы уезд орталығы болып бекітіледі. Себебі мешіт қабырғасы уезге бағыныш­ты Нарынқол, Кеген, қырғыздар­дың бірқатар аймақтары мен Шон­жы, Қоғалы, Сарыөзек, Жаркент өңірі тұрғындарынан жиналған қаражатымен тұрғызылған. Жер­гілікті ха­лық сайлаған құрылыс­тың бас мердігері, көпес – Уәлиахун Юлдашов, бас сәулетшісі – жер­гілікті халық Мұқан деп атаған қытай шебері Хон Пик.

Қазіргі Жаркент қаласынан 200 шақы­рым жердегі Кетпен тауынан емен, қара­ғай бөренелері өгіз арбамен тасып әкелін­геннен кейін Хон Пик бастаған Бұқара, Са­марқаннан шақырылған 75 шебер жұмысқа кірісті. Шеберлер тек құрылыс материал­дарын сүргілеп, шауып, жуан бөрене тіреу­лерді көлеңкеде арнайы шыт матаға орап кептіріп, тақтайларға айшықты суреттер оюға бірнеше жыл арнайды. Сөйтіп алдын ала дайындалған құ­рылыс материалдары бір шегесіз құрастырылып, 1892 жылдың жазында жұма мешіті бой көтереді.

Бір таңғаларлығы, қытайлық шебер жобасын құпиялап, жеке дара өз жоспарымен жүргізді. Алайда болашақ ғимараттың жал­пы көрінісі мен сәулетшілік ерек­шеліктеріне байланысты салдырушы бас мердігер мен шебер­дің келісімі болған екен. Кешеннің ­жалпы жобасына бас қақпа, күнделікті бес уақыт намаз оқылатын кіші мешіт, медресе, үлкен жұма мешіті, күй­дірілген көк кірпіштен қалан­ған сәнді дуал қоршау, оңтүстік және солтүстік жағындағы қо­сым­­­ша ша­ғын қақпалар енген.

Жалпы, шығыс халқы құрылыс өне­­ріне жастарды қасына ертіп жү­ріп үй­ре­теді. Құрылыс саласында­ғы өзіндік қолтаң­баларын ұрпағына мұрагерлікке қалдыратын болған. Ал мешіттің жобасын жасырған Хон Пик те сондай өзіндік ерекше атамұра үлгісі бар шығыс ше­берлерінің бірі де бірегейі болатын. Сондықтан ол Жаркент ме­шітінің құрылысына бірде-бір шеге қолданбай, өрнектелген ағашты қиюластыру арқылы жасады.

Мұражай мамандарының айтуынша, бас мешіттің көне қытай үлгісінде қос қа­батты қайқы бел шатыры 122 бөрене баға­­наларға бекітілген. Әсіресе шатыр құ­ры­лысы айрықша күрделілігімен ерек­ше­ле­неді. Мешіт шатыры­ның жиектерін иіп, қайық тәріздес етіп көтеруге «дау», «гун» деп ата­латын имек сырықтар пайда­ла­­нылған. Ғажайып сырлы ғима­раттың қабыр­ғаларында, шатыр қапталдарында 1500-ден астам алуан түрлі сурет, араб-парсы тіл­деріндегі көне жазу үлгілері бар. Бұл ою-өрнектерді зерттеушілер тақырыптық мазмұнына қарай бір­неше топқа бөледі. Олар – жер­гілікті халықтың ою-өрнек на­қыш­тары, геометриялық кескіндер, қор­шаған табиғат, өсімдіктер мен жан-жануар­лар дүниесі, дінге қатысты белгі шарттар.

Бас мешіттің төріндегі дінбасы отыратын мінбер сәкінің босаға тұсындағы қабырғаға үнді халық­тарының үлгісімен аңыздарға арқау болған зәйтүн «өмір ағашы» кескінделген. Шеберлердің әше­кейге, сәнді пішіндерге, түске көп мән бер­гендігін тек ғимарат келбетінен ғана емес, қолданбалы өнер бұйымдарынан – әдемі шырағ­дандардан, ағаштан ойып істелген сәнді мінберден де байқау қиын емес. Мұнда көбінесе ақ, қара, қызыл, жасыл, сары, көк түстер өте сәтті, үйлесімді қолданылады.

Шыны керек, Қытайдың, Жа­по­нияның, үндінің ертеректегі ғима­раттарының көп­шілігі ағаштан са­лынған. Шығыс сәулет өнерінің бұл ерекшелігінің өзіндік себептері бар, соның ең бастысы – ағаштан жасалған ғимараттардың зілзалаға төзімділігі. Мешіт құрылысының өзіндік ерекшелігі мен дараланып көрінетін бөлігінің бірі – бас қақпа. Ол Орталық Азия мен Қазақ­станның дәстүрлі сәулет өнеріне тән пішінде. Порталдың идея­лық, көркемдік жағынан атқаратын қыз­меті – көрнекілік пен асқақтық. Бұл әдет­те құрылыстың өзге бөлік­терімен салыс­тырғанда оның көле­мін ұлғайту арқылы жүзеге асырылады екен.

Қала тұрғындарының қай-қай­сысы бол­сын мешіттің қыр-сыры­на қанық. Тұр­ғындар кешеннің ішкі формасынан ха­лықты бірлікке бастайтын үлкен идея­ны көретінін айтады. Жалпы, портал иін­дісі өсімд­ік сарынындағы ашық түсті өрнек­термен көркемделген де, оның сыртқы беті­нің маңдайшасы гүл оюлармен, араб жаз­балары­мен тол­тырылған үш ойындымен бітеді. Порталмен бүйірлес күм­без тө­белі екі бөлме мешіт қыз­метшілеріне арнал­ған. Бас қақ­паның оңтүстік, солтүстік қа­быр­ғаларымен жанаса медресе үйі орна­ласқан. Мұнда кезінде жер­гілікті жастар бастауыш діни білім алған. Осының бәрі қызметке арналған ғимараттар сәулетінің ха­лық қолөнерімен тығыз байла­ныста екендігін дәлелдейді. Ме­шіт құрылысының жұмысына әртүр­лі ұлт өкілдерінің қатысуы да ғи­маратқа өзіндік ерекше түр бе­ріп, әр ұлттың сәулетшілік, сән­деу үлгі­лері кең қол­­­данылғаны бай­қалады. Бұл туралы бұры­ны­рақта журналист Мырзағали Нұрсейіт жазған болатын.

Өкінішке қарай, қазақ дала­сында бой көтерген көрнекті ме­шіт кезінде кеңес идео­логия­сы­ның қысымына тап болады. Түл­­кі заманның түртпегі ақыры ғима­раттың қақ­пасын ішінен жаптырды. Десе де бірегей өнер туындысын өлтірмеуге тырысқан қара­ша құн­ды жәдігерді құнттап, қанша дәуір алмасса да бүгінге жеткізді. Ше­гесіз мешіттің шежіресі осындай.