Ресей отаршылдығы мен кеңес дәуірінде ұзақ уақыт бойы қазақтар тек көшіп жүрумен ғұмыр кешкен жабайы, тағы халық болды деген ұлы державалық астамшылық пен шовинизмге негізделген бәтуасыз пікір орын алып келді. Орыстандыру мен христиан дініне кіргізу мақсатында айтылып, ел-жұртты мәңгүрттендіру саясатына негізделген осындай ойлар тұжырымға айналып, оны бас шұлғи қостаумен келдік. Көшпелілік мәдениет пен шаруашылық деген мүлде болмағандай, жер емшегін емген егіншілік дәстүрі жоқтай өткен тарихымызға мұрын шүйіре қарадық. Оның барлығы «қазақ халқы Қазан төңкерісіне дейін сауатсыз, мәдениетсіз, көшіп қана жүрген жартылай жабайы халық еді, революциядан соң орыс халқының арқасында ғана ел болды» деген шовинистік пиғылды ұлт санасына орнықтырудан туғанына назар аударып жатпадық. Біздің ойымызша еуропацентристік тарихшылар мен ғалымдар қазақтардың жартылай отырықшы және көшпелі болып келгенін де осы егіншілікпен шұғылданғанын жоққа шығару арқылы дәлелдегісі келді. Себебі егін салудағы ғасырлық тәжірибе арқылы дәнді-дақылдардың небір асыл тұқымдарын шығаруда Еуропа мен Ресейден озып кеткеніне қызғанышпен қарай отырып, мақсатты түрде жоққа шығаруға ұмтылды. Оны кеңестік биліктегі партократтар мен шарлатан ғалым Лысенконың жолын қуушы ғалымдарымыз ерекше қостады. Осы бір астамшылық ойдың кесірі әлі де болса бой көрсетіп қалатыны белгілі.
Әрі-беріден соң 1820 жылы Орынбордан Бұқараға елшілік мақсатпен сапар шеккен Негридің тобында белді мүше болған империялық бас штабтың капитаны Е.К.Мейендорфтың Сырдария сағасындағы тұрғылықты елдің ертеден отырықшы болып, арпа-бидай, тары өсіретінін тамсана жазғаны да елеусіз қалды. Ендеше «Ақтабан шұбырынды» заманында сол Сырдың бойынан келген Ақтоғай жұрты өзінің ата-бабадан бері келе жатқан егін салу дәстүрінен аяқасты қол үзе қалды дегенге кім сенеді?! Тоқырауын арнасында сол дәуірден бері егін салып, су диірмен орнатқан, үйірлеп жылқы, отарлап қой айдаған елдің бүгінгі өкілдері ата кәсіптің қыр-сырына терең үңіле алмай, кеңестік кезеңде күштеп енгізілген «жаңалықтардың» кесірінен дәстүр жалғастығынан қол үзіп қалған жайы бар. Әсіресе тың көтерудің солақай саясаты бүкіл қазақтың мал және егін шаруашылығына ауыр соққы болып тиді. Ол Қазақстандағы барша дихандар қауымын есеңгіретіп кетті. Жерге деген жат бауыр, жыртқыштық көзқарастың себеп-салдары көп ұзамай-ақ білініп, жергілікті топырақ пен өзен-судың өзіндік ерекшелігіне құрылған егіншілік дәстүрді тас-талқан етті. Жерді жаппай сыдырта жыртудың салдарынан топырақтың құнарлы қабаттары тозып, бара-бара тозаң болып желге ұшып, рақымсыз қолдан жасалған қу далаға айналды. Бұл бидай мен тарының, күріштің бұрыннан мирас болып келе жатқан жетілген түрлерінің жойылып кетуіне апарып соқты. Соның тауқыметін тартып, зардабын көрген Арқада аңыз болған Ақтоғайдың атақты Ақбидайы да бар.
Қазақ елінің өткен тарихынан мол хабары бар орыс ақыны Сергей Марков осы Ақбидай дәуірлеп тұрғанда-ақ «Егер сіз Ақбидай деп аталатын алып бидай туралы әлдене естісеңіз, ол әлдебір шаруақор қолдан жасалған кереметпен кездестім деп ойламағайсыз. Бұл Ақбидай Тоқырауын алқабында ежелден өседі. Оның ғаламат жаратылысының өзі сондай. Сіз қалай ойлар едіңіз. Бұл бидайды бойтұмардай әспеттеп, шағын қалталармен бүкіл елді аралап жүріп, бір-біріне көрсетіп жүріп, егер зауқы соқса дәнді жалғыздап жейді» деп өзінің ерекше таңғалғанын жасырмай жазды. Жер шарындағы адамдар пайдаланған мәдени өсімдік атаулысының тұқымдық тегін, өсу және таралу жолдарын зерттеген атақты ғалым академик Д.Н.Прянишников өзінің «Мөлтек өсімдіктер» атты еңбегінде де Ақтоғайдың Ақбидайы туралы жазып:
«Француз бидайының жүз дәні 4,55 грамм болса, ост-үнді сорты – 3,8, америкалық тұқым – 3, 2, ал орыс бидайы – 2,25 грамм тартады. Ал Қоңырат бидайына жататын Ақбидайдың жүз дәні – 6,2 грамм, Көжебидай – 4,5 грамм. Ақбидай жетіден 25-ке дейін тармақ шығарып, әр масақта 52-ден 120-ға дейін дән байлап, әр себілген бір пұт тұқымнан орта есеппен 50-60 пұт астық береді. Көжебидай 30-дан 55-ке дейін тармақ шығарып (кейбір түрлері 75-ке дейін бас тартады) әр масақта 30-60-тан дән байлап, бір пұттан орта түсімділік 60-70 пұтқа дейін айналады» деген жоғары баға береді. Осындағы «Көжебидай» дегенді біздің елдің ақсақалдары «Қожабидай» деп атайтын. Басында «Қожабидай» орыс тілінде «Көжебидай» деп жазылып кеткен де, бүкіл ғылыми еңбекте бидайдың бұл түрінің атауы осы үлгіде берілетін болды. Ал енді кейбір түрлері дегенін таратсақ, Ақтоғай дихандары «Ақбидай», «Қожабидай, «Бесбас бидай», «Ақбикеш бидай» деген және қазір ұмытылған басқа да түрлеріне будандастыру арқылы қол жеткізген.
Басқа да генетик ғалымдар айрықша мән бере жазған ақтоғайлық бидай түрлерінің атақ-даңқы қазақ даласының түпкір-түкпіріне тарап, қадір-қасиеті алысқа жетті. Қазақ даласын отарлаудың белсенді өкілі, Қарқаралы бекінісі әскерінің жүзбасы Д.Карбышев 1827 жылы Омбыда Тоқырауын болыстығының тұрғыны Тұрсынов деген диханның қол жеткізген керемет табысын аузының суы құри баяндайды. Көжебидай (Қожабидай) ұнынан быламық, бөкпен және бауырсақ тағамдары жасалатынын айтады. Сол секілді Қарқаралы уезі қазақтарының тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылықтары туралы жақсы білген және ғылыми жазбалар қалдырған оқымысты офицер М.Красовский 1863 жылы Дадан Тобықты болысының 180 егіншісі 310 пұт бидай еккенін жазады. Сол кездің өзінде Тоқырауын өзені бойында бес диірмен, Қусақ өзенінің сағасында екі, Қарабұлақта екі су диірмен сол аймақтағы егін салатындардың пайдасына жарап тұрғанын атап көрсетеді. Егін салатын сүдігер жерағашпен жыртылып, ірі тоғандардан тартылған бас арық және қосарлама кішігірім арықтар арқылы суарылатынын, егін салуда жергілікті жер мен судың өзіндік ерекшеліктерін жақсы білгендіктен де мол өнім алатынын жазады. Өкінішке қарай, ол Тоқырауын арнасында өсетін бидай түрлерінің атауларына көңіл аудармаған немесе қажет санамаған.
Ақтоғайдың Ақбидайы туралы енді бір деректер көбіне отаршылық саясатқа сай ресейлік ұлы державалық менсінбеушіліктен туындап отыратын кемсітушілік пиғылдарда кездеседі. 1892 жылы қазақ даласындағы көптеген уәлаяттарда құрғақшылық болып, егін шықпай қалады. Дала генерал-губернаторлығының басшысы, тарихта аты басыбайлы шаруалар мен орыс казактарын Жетісуға қоныс аудартумен қалған Г.А.Колпаковский егіс алқаптарын зерттеу мен тұқым түрлерін асылдандыру туралы бұйрық шығарып, арнайы жұмыс тобын жасақтауға пәрмен береді. Сол себептен де өнім алуда қиындыққа ұшырамаған Арқаға, оның ішінде Тоқырауын бойына генералдың бас кеңесшісі С.Ловицкий аттанады. Оның осы сапары туралы есептік жазба түрінде келетін баяндамасы бұрынғы Қазақ КСР Орталық архивінде сақталған еді, қазір де бар шығар. Әр парағында менсінбеушілік пен миссионерлік пиғыл аңқып тұратын осы жазбасында біз үшін маңызды мынадай дерек бар:
«Қазақтар (мәтінде «Киргизы» – Ж.С.) ежелден астық егумен шұғылданып келеді. Бірақ кәсіптің бұл түрімен тек егінші-дихан деп аталатын жарлы-жақыбайлар тобы айналысады. Жатақтардың өз жекеменшігінде малы жоқ. Мойынты болысындағы Шу өзенінің оң жақ жағасы, Нұра болысының – Нұра (Бұл Қара Нұра емес, Шет ауданындағы Нұра, Талды өзендері. – Ж.С.), Темірші болысының – Қусақ, Бақанас болысындағы – Бақанас, Кент болысындағы – Талды, Берікқарадағы – Жарлы, Тоқырауын болыстығындағы Тоқырауын өзендерінің саласында егіншілік әбден тарала дамыған. Аталған барша астықты қойнаулардан жергілікті жағдайлар мен ақ егіс көлемі жағынан Тоқырауын, Талды, Жарлы өзендерінің төңірегі ерекше назар аудартады» деп жазады. Ақбидай туралы мағлұматтарды іздестіруде 1892 жылы Омбыда Арқаға келімсек переселендерді орналастыру мен қоныстандыру үшін тұрғылықты жер іздеу мақсатында шұғыл ұйымдастырылған экспедиция жасақталғаны туралы мәлімет кездесті. Қарқаралы уезінен патша шенеуіктері қосылған олар Ақтоғай, Тоқырауын бойына да атбасын бұрды. Осы экспедиция есебінде Тоқырауын өзені бойында Батыр, Көшкін Қазыбай, Орысбай, Шақабай тоғаны аталатын ірі тоғандар мен басқа рулардың меншігіне жататын тоған мен арықтар бар екенін және Бабахан руының Жайдақ өткелінде тоған бөгейтінін анықтаған. Бұл жергілікті Сарым руынан тарайтын жеке аталар егін салатын жер жағдайын, Тоқырауын секілді өзеннен қырға су шығаруға қолайлы тұсын дәл білген тәжірибеден туатын сұңғыла білгірліктерін танытады.
Экспедиция материалдарында бір ру атын жазуда жаңсақтық кеткен. «Бабахан руының Жайдақ өткелінде» деп отырғаны – «Бөкей хан әулетінен тарайтын Сұлтанғазы сұлтанның ұлы Бабахан төре тоғаны, ол тек экспедиция жазбасында ру атына ауысып көрсетілген. «Батыр тоғаны» деп отырғаны – ұлт көсемі Ә.Бөкейханның бабасы. Яғни туыстары аға сұлтан болып тұрған және мал байлығы жағынан да ешкімнен кем емес, Ақтоғай төрелерінің өзі екі бірдей тоған ұстаған.
Экспедициядағы осындай материалдар А.Қалымбергеновтің «Орысбай тоғаны» атты еңбегіндегі жазған мына пікірін растай түседі. «Өзегі талғанды жалғаған, үміті үзілгенге дем салған тоғандар Балқаш-Қоңырат-Ақтоғай ауданында аз болмаған. Солардың ішінен ең кәрілері – Көшкіндердің Қазыбай, Орысбай, Шақабай тоғандары. Олай деуіміздің себептері жоқ емес. Сарытерек аулында Орысбай-Тоқабай баласы Саумалдың бейіті тұр. Шамамен 200 жыл. Арқан бойы жерде балалары Күлтебай, Күзембай, Күлшебайдың күмбездері күмбірлеп тұр. Бәрі Орысбай тоғанының бойына салынған. Күні бүгін суармалы жерлердің белгілері сайрап жатыр. Енді бір деректерде Русьтан жатақтар егін салуды үйретті деген пікір бар. Онысы Қарқаралы бекінісі салынуымен байланыстырғаны, ол – тарихта 1824 жыл. Орыс ағайындар кедей-кепшіктерді отырықшылыққа үйретеміз деген әрекеті бекер емес. Тоқырауын бойында суармалы жерлердің ертеден болғаны айдан анық, орыс ғалымдары да, Ә.Бөкейхан да жоққа шығармайды» деп жазуының тарихи негізі бар екені анық болады.
Дәл осы жерде авторды толықтыра кетуге тура келеді. Орыс переселен мұжықтары егін салатын жерді, тоған қазып су шығаратын арнаны жергілікті жердің егінші-дихан адамдарынан артық білді дей алмасақ керек. Ендеше кімнен кім үйренді деген даулы мәселе. ХVІІІ-ХІХ ғасырдан бері егіншілікпен шұғылданып, сол арқылы мол тәжірибе жинаған дихандар жалғыз көк шолақ атын арбаға жегіп ауып келген орыс мұжықтарына үйретпесе, үйренді деуіміз бекер болар. Рас, темір жер өңдеу құралдарын алмасқан шығар, тұқым айырбастаған шығар, насыбай үгуге шылымдық табак алған шығар, бірақ егін салуды олардан үйренген емес деп кесіп айтқан дұрыс. Себебі орыс переселен-қарашекпендері жергілікті жердің су, ауа, топырақ ерекшеліктері мен табиғи амалдардың сол диқандар қауымынан артық білді дей алмасақ керек. Егінді салуда Арқада болатын көктемгі табиғи амалдарды, мысалы «Құралайдың салқыны» өтуіне қарай ойластыруды келімсек орыстар бірден ескере қойды дей алмаймыз.
Сарымның ру басшылары болған ақсақалдар мен билер өз руының қамы үшін «Бәрің бірдей қойшы болсаң, құл боларсың, бірің қалмай тойшы болсаң, жын боларсың» деген қағиданы берік ұстап, мал мен егін шаруашылығын қатар ұстауды дәстүрге айналдырған. Егіннің ебін білетіндер мен осы саладан таным-біліктік санасы барларды мақсатты түрде жатақ ретінде қалдырған. Жатақ ретінде «жайлауға көшетін малың жоқ» деп тек кедейлерді қалдырған деу ақылға сыймайды. Ел ішінде азын-аулақ мал басын құрауға қабілеті жетпей жүргендер Ақбидайдай жоғары сортты бидай түрін шығаруға өресі жетті дегенге кім сенеді!? Тоған қазып су шығару мен егін салу секілді істің байыбына бара алмайтындарды қалдырғаннан түк өнбесін білмеді деу мүмкін емес. Олардың малын өздерімен бірге жайлауға әкетіп, бағып қаққан. Сарым елі ру басылары «Алтын-күміс тас екен, арпа-бидай ас екенін» ертеден-ақ біліп, егіншілік шаруашылықты мақсатты түрде жүргізуге ден қойған деген қорытындыға келеміз.
Біздің бұл пікірімізді Тоқырауын топырағы мен ондағы егіншілік туралы 1901 жылы шыққан Брокгауз бен Ефронның сөздігіндегі мәліметтер растайды. Ол 1899-1902 жылдары 3 томдық «Брокгауз бен Ефронның кіші энциклопедиялық сөздігі» деген атпен 1907-1909 жылдары 4 томдық екінші басылымы шықты. «Жаңа энциклопедиялық сөздігі» 1911-1916 жылдары шығарылды, жоспарланған 48 томның 29 томы шықты. Бұл басылымға белгілі алаш қайраткері Ә.Бөкейхан автор ретінде қатысқан әрі осы энциклопедияда оған арналған арнайы есімнамалық мақала да берілген. Сондықтан да ондағы Ақтоғайдағы жер-су аттары, топырағы мен егіншілігі туралы мақалаларды берген және жазған Ә.Бөкейхан болып шығады. Мұны ерекшелей айтып отырған себебіміз: осы сөздік арқылы Ақтоғайдың топырағының қасиетті атақ-даңқымен шетелдіктер де таныс болған.
Кеңес дәуірінің соңына қарай Ақтоғай бидайын одақтық генетик, биолог мамандар да дабыл қаға іздеді. Олар сирек ұшырасатын дәнді-дақылдар тұқымын сақтап отыратын қойма мен тіркейтін «Қызыл кітап» жоқтығын тілге тиек ете келіп, солардың қатарында Ақбидайды ерекше атайды. Академик Д.Д.Брежнев деген ғалым 1974 жылғы 25 шілдедегі «Известия» газетінде үлкен өкінішке толы мақаласында: «Қазақ даласында ертеден бері құрғақшылыққа төзімді, түрлі аурулардан қорықпайтын және сортаң жерге өсе беретін бидайдың көне «Ақбидай» тұқымы кең таралып келді. Бұдан тыс ол оңайлықпен төгілмейді, бұл күшті жел тұратын аудандарда аса қажет қасиет. 1972 жылғы экспедиция бұл керемет өсімдікті таба алмай қайтты. «Ақбидай» масағы тек біздің коллекцияда ғана бар» деп күйінеді. Иә, отаршылдық, оның жалғасы болған қызыл империяның тың игеруге байланысты жүргізген осы қастандығы Ақтоғайдың ғана емес, бүкіл қазақ халқының егіншілік ата кәсібінің асыл жауһары ретінде бағаланатын Ақбидайдың түбіне жетті.
Тағы қайталап айтайық, Ақбидайды орыс коммунистік билігі мақсатты түрде жойды. Ондағы ойлары – қайткен күнде де қазақ халқын тарихи тамыры мен салт-дәстүрінен, діні мен ділінен, ана тілінен және атадан балаға мирас болып келген дәстүрлі жетістіктерінен айырып, мәңгүрттендіру, космополитке айналдыру саясаты. Ол – Ақтоғайдың атақты Ақбидайының жер бетінен жойылып кетуіне әкелді. Осы жерде Ақбидай Қазақстанның ірі өзендері бар басқа аймағында неге өспеді, олай болғанда жоғалмайтын да ма еді деген заңды сұрақ туындайды. «Бесбас және Қожабидайды біз де өсіріп, мол өнім алайық» деп талпынбады дей аламыз ба? Талпынған, өсіруге тәжірибе жасап көріп арнайы келіп үйренген де. Бірақ ол жақты Ақбидай жерсінбегендіктен де өспеген! Бұл – Тоқырауын топырағы мен суының қасиетті екеніне нақты мысал.
Қазірде осы Ақтоғайдың Ақбидайының дәмін татқан қариялардың саны азайып қалды. Солармен осы туралы сөз қозғасаңыз-ақ болды, көруі нашарлап бара жатқан жанарлары жарқ ете түсіп, бидайдың үлкендігі туралы сөзін дәлелдеу үшін алдарындағы мейіздің бір данасын ұстай алып, «міне, ақ бидайдың тұрқы тура осындай болатын, ал Қожабидай оған жетеқабыл еді» деп күрсінеді. Ақбидай туралы жерлес ақынымыз Ж.Қашқынов пен журналист А.Нысаналин арнайы мақалалар жазды. Олар да біздің елге ғана тән бидайдың осы түрінің қадір-қасиетін сипаттай келіп, тұқым боларлық түрлеріне дейін құрып кеткенін үлкен өкінішпен еске салады. А.Нысаналин «Жас Алаш» газетінде «Атақты Ақбидай қайда?» деп бұл бағытта арнайы журналистік зерттеулер де жүргізген.
А.Нысаналин аталған мақаласы арқылы Ақбидай тағдырына араша-сауға сұраған мәселені ортаға салуы үлкен жанашырлық болды. Ақбидайдың жоғалып кетуін ұлттық трагедияға балаған ол: «Бұл – үлкен күйініш. Мұндай-мұндай жағдайлардың бәріне немқұрайдылықпен қарауға бола ма?! Олардың жай-жапсары республиканың осы саласымен айналысып жүрген жандарға беймәлім деуге ауыз бармайды. Ендеше неге ешкім селт етпейді? Неге дабыл қағылмайды? Сонда атақты Ақбидай, Қожабидай, Бесбас бидай қайда?» деген проблема көтерді. Амал нешік. Қазақстанға хатшы болып келген Г.Колбиннің кезінде мансабы үшін діріл қаққан партия шенеуіктері де, ауыл шаруашылығы саласы ғалымдары да үн қатқан жоқ.
Қазір бүкіл Ақтоғай жұртының өзегін «шіркін-ай, сол егінші болған кісілер Ақбидайды қалай сақтап қалмады екен» деген үлкен өкініш өртейді. Бәрібір де сол дихан әкелерімізді даттау мүлде артық, замандары аласапыран болып, олар «тың игеруге қарсы болды» деген жалған жала желеуімен ұсталып, сотталып кетуден қорықты. Сталиннің жеке басына табынушылықтың 1937, 1951 жылдардағы зобалаңынан үрейлері мүлде ұшқан елді түсінуге болар. «Сұм өмір абақты ғой саналыға» деп Мағжан ақын айтқанындай, қазақтың бүкіл даласы түрмеге толған шағында Ақтоғай жұрты алдына бір ғана мақсат-міндет қойды. Ол – қайткен күнде де ұрпақты сақтап қалу. Одан басқасына бас ауыртуға мұршасы болмады. Сондықтан біздің де ешкімді мансұқтауға құқымыз жоқ. Ертең ұрпақ ауысқанда, олардың да бізге қандай үкім шығарарын кім білсін...
Жұмыр жер мен айды айналып ұшып жүрміз, Марсқа қонуға талпынып жатырмыз. Бірақ ғылым мен техниканың осыншама дамыған шағында Ақтоғайдағы ел-жұрт ғасырлар бойы өндіріп, әлемде теңдесі жоқ бидайдың ең жоғарғы сортын шығаруға қол жеткізген Ақтоғайдың атақты Ақбидайын қалпына келтіруге шамамыз жетер емес. Ұлтының өткен тарихын ұмыт қалдырған және оның айрықша саналатын табыстарын сақтай алмаған ата-бабаларына келешек ұрпақтың бетіне түкіретіні рас болса, қарғыс таңбасы басылған бетімізді сүртіп тұрып, бір-бірімізге «сол кезде сен қайда болдың осы» десіп кінә артатын күн де жақын қалды.
Жандос СМАҒҰЛОВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
