Әбікен Хасеновтің орындауындағы «Көкейтестіні» жасөспірім кезімізде пластинкадан таласа-тармаса үйрендік. Өкініш пен налаға толы жан тебірентер әуенді ұлы күйші кімге арнап, не үшін шығарды дейтінбіз. Үлкендерден сұрасақ, қыз бен жігіттің ғашықтық трагедиясын суреттеген күй деп аңыз-әңгіме айтатын. Сол заманда ата-бабаларымыз малын қыстатуға Шуға көшеді екен. Өзеннің бойы ат құлағы көрінбейтін қалың қамыс, іші толған аң мен құс. Оның ішінде жолбарыс та өріп жүрген.
Бірін-бірі ұнатқан екі жас түнде көзден таса, өзеннің жағасында кездесуге сөз байласады. Жігіт уәделі жеріне келіп, ғашығын тосып тұрады. Ымырт жабыла сол жерге асығып келе жатқан қызға қамыс ішінде мал торып жүрген жолбарыс шабуыл жасап мерт қылады. Шыққан оқыс дауысқа ұмтылған жігіт қыздың қанға бөккен өлі денесін ғана табады. Осы оқиға ұлы сазгердің жан дүниесін сілкіндіріп, арманда кеткен қос ғашықтың азасына арнайы шығарған күйін «Көкейтесті» деп атапты дейтін.
Біздер осы аңызға сенер-сенбесімізді білмейміз. Сенейін десең, күйдің композициясы тым ауқымды, өте терең, үлкен бір тарихты қозғап тұрғандай.
Кейін есейген шағымда Тәттімбет туралы жазылған кітаптарды оқыдым, онда бұл туралы ештеңе жоқ. Содан 2008 жылы Қазақ телевидениесі ақын Кәкімбек Салықовтың 80 жылдығына арнап үлкен хабар берді. Ақын ағамыздан сұхбат алып жатыр. Өзінің шығармашылық жолы туралы айта келіп, «Тәттімбет» поэмасының қалай жазылғанына тоқталды. Жалпы, К.Салықов – өнер адамдарының өмір жолын шұқшия зерттеген адам. Оның өз жерлесі Үкілі Ыбырай туралы жазғандарының өзі – бағалы зерттеу. «Тәттімбет» поэмасын жазу үшін күйшінің туған жеріне барып, ұзақ жүріп материал жинаған, ескі көз қариялардан әр күйдің шығу тарихын сұраған. Сонда жүріп «Көкейтестінің» тарихына қанығады. Күй Кенесары мен Наурызбайдың азаттық жолындағы соғысының қырғыз жерінде жеңіліске ұшырап, қазақтың соңғы ханының қаза болуына арналыпты.
Оқырманға түсінікті болу үшін ол оқиғаның қалай өрбігені туралы тоқтала кетейік.
Тарихтан белгілі Кенесары-Наурызбайдың Ресейдің отарлау саясатына қарсы жүргізген соғысы он жылға созылады. Қақтығысты Ресей тарапының өктемдігі себепті бейбіт жолмен шешудің сәті түспеген соң, хан қол жинап, орыс бекіністерін шабуға кіріседі. Ондағы гарнизондарға сан рет тұтқиылдан соққы береді. Арасында Сыр бойын зар илетіп отырған Хиуа, Қоқан хандарын да тәубесіне келтіріп, қазақ жерлерін азат етеді.
1846 жылдың күзінде Кенесары жиырма мың қолымен Жетісуға шегінеді. Ондағы ойы орыс пен Қоқан хандығының қыспағында отырған қазақ пен қырғыз руларын отарлаушыларға қарсы көтеру еді. Сол мақсатпен оңтүстікке шегініп бара жатқан Кенесары қолын орыс әскері қуып жетіп талқандамақшы болады. Алайда бұл жоспардың орындалуы созылып кетеді. Бұған себеп, ханның азаттық соғысына іштей тілектес Құнанбай сияқты ел басшыларының әрекеті еді. Өзінің көрегендігі және алымдылығымен көзге түскен Құнекеңе осы іске бас болу, жасақ ұйымдастыру тапсырылады. Ол кезде болыстық лауазымда екеніне қарамай, аса беделді Құнанбай бұл жұмысты кешіктіргенімен қоймай, түрлі себептер тауып, орыс шенділерін де тоқтата береді. Ресейдей империяның мұздай қаруланған әскеріне ханның қолы төтеп бере алмайтынын, түбі қайтсе жеңілетінін түсінеді.
Ақырында өзіндей болыс әрі пікірлес досы, құдандалығы тағы бар, елге танымал күйші Тәттімбетті екі-үш серік қосып, астыртын Кенесарыға аттандырады. Айтқан сәлемі: «Кене хан жат елде мұндағыдай қолдау таппайды әрі ол жақты да генерал Черняевтің әскері біртіндеп бағындырып жатыр. Қоқан билігінен теперіш көріп отырған қырғыздарды орыстар өз жағына шығарады. Оған күштері де, айла-амалдары да жетеді. Ту сыртыңыздан да қылышын қайрап отырғандар бар. Әзірге бөгеп отырмыз. Жау ортасына түсіп бекер қырғынға ұшырайсыздар. Сондықтан хан жорығын тоқтатып, әскерін таратсын. Өзі шетелге, түріктерге өтіп Осман империясынан саяси баспана сұрасын», дейді.
Хан шатырына кіріп, Қарқаралының сәлемін жеткізген Тәттімбетті Кенесары қаҺарына мініп қарсы алады. «Сен кімсің, қалай дәтің барып осы сөздерді айтып тұрсың. Мен – бүкіл қазақтың ханымын. Маған ақыл айтқандай Құнанбайың кім, орысқа сатылған көп болыстың бірі шығар. Әкетіңдер мынаны, ертең жазалаймын», дейді. Сыртқа шыққан Тәттімбетті сонда жүрген рулас жігіттер: «Ханның ашуы қатты, басыңызды алуы мүмкін, дереу қашыңыз» деп босатып қоя береді.
Келесі жылы жазда қатты аурып төсек тартып жатқан Тәттімбет қырғыз жерінде Сыпатай батыр мен Рүстем төренің бір түнде майдан шебінен жасақтарын алып кетуі салдарынан азайып қалған ханның қолы жан-жақтан қоршаған орыс әскері мен қырғыздардың ортасында қалып, үш күндік шайқастан кейін жеңіліс тапқанын, Кенесары мен Наурызбайдың қолға түсіп қайғылы қазаға ұшырағанын естиді. Көңілі құлазып, жан дүниесі өртенген Тәттекең шалқасынан жатқан күйі домбырасын алдыртып, төменнен жоғары қарай шалып тартып ерекше күй орындайды. Көкейін тескен зары мен мұңы, арманы «Көкейтесті» болып төгіледі.
Айта кету керек, тарихи тұлға, қазақ музыкасына өшпес мұра қалдырған Тәттімбет Қазанғапұлы ата-тегінен бақ пен дәулет арылмаған жерден шыққан. Он жылдай Нұрбике-Шаншар болыстығының болысы қызметін атқарған, Сарыарқада кен орындарын ашуға атсалысқан мейлінше зерделі адам болған. Жасынан аурушаң болып, 47-ақ жыл өмір сүрген.
Қырғыз Алатауының Кекілік асуында болған соғыстан аман шыққан шұбыртпалы Ағыбай батыр Кенесарының бұл жорығына әуелден қарсы болған. Сол үшін батырды аттанар алдында хан қолбасшылықтан алады. Ол өз қосынын бастап, соңғы айқасқа қатардағы сардар ретінде қатысады.
Кеңес заманында Кенесары – Наурызбай туралы шындықты айтқызбаған, ол тұрсын Арқаның мұңды күйлерін тартқызбаған, ал тартқандарды қуғын-сүргінге ұшыратқан, қайсыбірін халық жауы ғып, өлім жазасына кескен. Содан да ескі көздер бізге күй туралы басқа аңыз құрастырып айтуға мәжбүр болған сияқты.
Ірі мемлекеттік қайраткер, көрнекті ақын Кәкімбек ағамыз сол телехабардан соң көп ұзамай қайтыс болды. Бірақ «Тәттімбет» поэмасында айтпай кеткен шындықты ашып беріп кетті.
Ертай ЖӘНІБЕКОВ,
зейнеткер
Қарағанды облысы,
Шет ауданы
