– Рамазан аға, қазақ халқы үшін киелі өнер – дәстүрлі әншілік орындаушылық мектептің қазіргі бет алысы қандай?
– Бүгінде дәстүрлі орындаушылық ән мектептерінің дамуында жақсы үрдістер байқалады. Жыл сайын Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Қазақ ұлттық өнер университетімен қатар республикалық, облыстық дарынды балаларға арналған музыкалық оқу орындарын тәмамдап жатқан түлектердің санына, сонымен қатар республика көлемінде байқауларға қатысуға ықылас білдірушілердің көптігіне қарап жақсы нәтижелерді көруге болады. Осы орайда «Қамшы» порталының ұйымдастыруымен өтіп жатқан «Қазақ дауысы» байқауын атап кетуді жөн көріп отырмын. Байқауға қатысып жатқан сексенге жуық өнерпаздың ішінде сонау Жапония, Монғолиядан қатысып жатқан, сондай-ақ қытайлық өнерпаздардың арфа аспабымен орындауындағы қазақ әндерін тыңдай отырып, осы деңгейге қарағанда, қазақ өнері өлмейді дегім келеді. Десек те, түлектердің оқу бітіргеннен кейінгі болашағы бұлыңғыр. Осы бағытта мемлекеттік жастар саясатын жетілдіру, оқу жүйесін бір қалыпқа келтіру сияқты көкейкесті мәселелерді шешудің бірден-бір жолы облыс, аудан көлемінде мәдениет, өнер ошақтарын қайта жандандыру мен концерттік бірлестіктерді дамыту мәселесіне көңіл бөлу қажет-ақ. Ал тыңдарманын тәнті етпей қоймайтын Жетісу, Арқа, Маңғыстау, Батыс, Алтай-Тарбағатай өңірлеріндегі әншілік-жыршылық мектептердің жетістігі өз алдына бір бөлек. Олардың репертуарлары ХІХ, ХХ ғасыр, кейінгі заман композиторларының шығармаларына өте бай.
– Қазақтың музыкалық мұрасы, оның ішінде дәстүрлі ән орындаушылық өнеріміздің зерттелуі кенже қалып келеді. Әлі де шығармашылық мұрасы толық ашылмаған халық ақындары мен композиторлары бар. Ғылыми жұмысыңызға арқау еткен Жетісу өлкесіндегі әншілік мектеп өкілдерінің өміріне қатысты деректердің көпшілігін ел арасынан жазып алған екенсіз. Алайда ұлт мұрасын жадына түйген шежірешілер қатары сиреп барады-ау...
– Қазақтың көне әндерінің, әсіресе халықтық әуендердің мол қоры осы Жетісу өлкесінде сақталған. Ғылыми жұмысыма арқау болған Жетісу өлкесіндегі әншілік өнер өкілдерінің қатарында жастайынан ән салып, суырыпсалма ақындығымен, танылған Садықожа Мошанұлымен қатар кешегі кеңестік ұжымдастыру жылдарында «халық жауы» деп жала жабылып, бала жастан көзі көрмей соқыр ақын атанған Ырыскелді Сауданұлы сияқты халық ақыны және де арғы атасынан ақын болған, халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған Көдек Байшығанұлының есімі аталады. Бұл қатарда 1937 жылы қуғынға ұшырап, 1939 жылдары Коми АКСР-інің Ухта қаласында атылып кеткен Қапез Байғабыловтай композитордың шығармашылығы туралы да деректер бар. Кезінде Ыстанбұл медресесінен білім алған Қапез әншілікпен қатар ағартушылық бағытта Жетісу өңірінде бірнеше мектеп ашып, сауаттандыру ісімен айналысқаны белгілі. Жалпы, Қапез жайындағы ең алғашқы материалдар Жетісу өлкесінің әншілік-жыршылық мектебін зерттеп жүрген өнертанушы-ғалым С.Медеубекұлының еңбектерінде көп айтылады. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы шығып, елі мен жері үшін күресіп, он екі жылға ит жеккенге айдалып кеткен Шалтабай ақынның шығармашылығы жайындағы деректер де осы ғылыми ізденістеріме негіз болды. Ал жасынан әнші атанған әрі суырыпсалма ақындығымен де, жыршылығымен де халық жадында қалған, аз ғұмыр сүрсе де, соңында өшпес мұра қалдырған талант иесі Садықожаның шығармашылығы жайындағы мәліметтерді тікелей ұрпағы, филология ғылымының докторы, профессор Құныпия Алпысбаевтың айтуымен жазып алдым. Ол кісі шекара ашылып, қандастар елге оралған кезде ақынның туыстарынан ән мәтінін жазып алып, әуендік құрылымдарын үйренген екен. Сол жылдарда елге оралған Халық әртісі Дәнеш Рақышев те Садықожаның әндерін ала келгені белгілі. Садықожа әндерін алғаш бір кісідей үйренгендердің бірегейі – еліміздің білім беру ісінің үздігі, ардагер Молдасан Шәпиұлы. Ол кісінің халық әндері мен жырлары хақындағы шежірелері өз алдына бір төбе. Сонымен қатар Жетісудың әншілік мектебінің өкілі, Мәдениет қайраткері, күміс көмей әнші Жақсылық Мырқаев Садықожа әндерін орындап, республикалық байқауда орын алған ең алғашқы орындаушы. «Алтын шыққан жерді белден қаз» демей ме. Әлі де шығармашылығы толығымен зерттеле қоймаған халық ақындары бар. Мысалы, Шарғын Алғазыұлы, Күләй ақынның шығармашылығына қатысты деректер енді-енді жарыққа шыға бастады. Халық ақындары жайындағы мәліметтер, әндер халықтық дәстүрмен тамырлас болғандықтан, ел жадына терең ұялап, жатталып қалған.
– Өнертанушылар дәстүрлі әншілік өнер үлгілерінің шетел қазақтарында көп сақталғандығын айтады. Шетелден ән жинау бағыты қаншалықты жолға қойылған?
– Кейінгі жылдарда Қытай, Моңғолия қазақтарының архивінен көп әндер алынды. Десек те, қазіргі жағдайға байланысты шетелге барып ән жазып ала алмаймыз. Керісінше, елге келген ағайындардан естіп қалған әндерді жазып алуға тырысамыз. Осы орайда ән архивіміз шетінен таңдап жүріп шырқауға болатын жауһарларға толы екенін естен шығармауымыз керек. Қазіргі кезде екі-үш мың ән қорымыз бар десек те, әлі күнге ХІХ ғасырда шыққан әндердің өзін орындап үлгермей жүрміз. Бүгінде қазақ композиторларының салған сара жолы сайрап жатыр. Ал олардың шығармашылығын игеру үшін жылдар қажет әрі осынау құнды мұраларымызды игеруге кейде өреміз, кейде дауыс ауқымы, тіптен техникалық мүмкіндігіміз жетпей жатады. Ал Затаевичтің 1000 әнінің өзі неге тұрады. Осы әндер домбыраның бұрауына қарай ыңғайластырып ізденуді қажет етеді. Ал жақында өнер зерттеуші-ғалымдар Мұрат және Талғат Әбуғазының құрастыруымен жарыққа шыққан «Алтай–Тарбағатай» жинағының ән қорымызды толықтырудағы ерекше басылым екенін айта кеткім келеді. Бұл жинаққа ғылыми тұрғыда сарапталып, сүзгіден өткен Еркін Шүкіманов, Нұржан Жанпейісов, Бағлан Бәбіжан, Ардақ Балажанова, Тілеулес Құрманғалиев, Шолпан Даржанова сияқты көптеген әншілеріміздің, сонымен бірге Қытай қазақтарының архивінен алынған әрі орындаған алпысқа жуық әндері енді.
– Қазақтың дәстүрлі әншілік мектебінің тарихы тереңге кетеді. Ж.Елебеков атындағы эстрада-цирк колледжінің өзінен қаншама мамандар білім алып, салада жемісті еңбек етіп жүр. Сіз білім алған жылдар несімен ерекшеленетін еді?
– Алғаш білім алған Ж.Елебеков атындағы эстрада-цирк колледжінен елімізге танымал мықты деген сахна саңлақтары шыққаны белгілі. Мен өткен мектеп қазақ дәстүрлі әншілік өнерінің дүлдүлдері Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов, Қанат Омарбаевтың есімімен тығыз байланысты. Ұстаздарым екі жылдың ішінде түлектерін дайын әртіс етіп шығарды. Бұл кәсіби сахнаның баспалдағы іспетті. Дауыс қоюдың ерекшеліктерін Қанат Омарбаев ұстазымыз қадағалап отыратын. Актерлік шеберлікті Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Меруерт Өтекешовадан меңгердім. Этюдтар жасатып, көрген-білгеніңді көрсету арқылы шыңдау әдісі ауылдан келген ұяң балалардың ашылып, актерлік шеберлік пен сахна тілін жоғары деңгейде меңгеруіне ықпал етті. Педагогикалық қырларымен ерекшеленетін ұстаздарымыздың Қали Байжанов, Байғабыл Жылқыбаев, Қосымжан Бабақов, Кенен Әзірбаев, Жүсіпбек Елебековтің домбыра ойнау, ән шақыру мәнерін түсіндірудегі оқыту шеберлігіне әлі күнге тәнтіміз. Шертпе күйдің шебері, Халық әртісі, ұстазым Мағауия Хамзиннің күй тарту шеберлігінің өзі қандай еді. Осылайша кәсіби мамандар біз сияқты талай өнерпазды дыбыстың өмір сүру мәнеріне баулыды.
– Ал сахна мәдениетін үйретуде Нұрғали Нүсіпжановтан асқан ұстазым жоқ дейсіз...
– Ол рас. Нұрғали ағадан сахна мәдениетін үйрендім. 1989 жылы «Қазақконцерт» бірлестігінде «Жазира» ансамблінің жеке әншісі болып орналастым. Сол жылдары ең алғаш Алматыда Наурыз тойлана бастаған кезде кішігірім сахнаға шықтық. Алматының концерттері тәжірибе алаңымызға айналды. Сахна киесін танып, көрерменмен табыстық. Осылайша екі жыл ішінде қазақтың екі жүзге тарта халық әнін қанжығамызға байлап алдық. Бұл біздің ұстаздарымыздың талапшылдығы мен біліктілігінің арқасы. Іссапарларға шығатын кезде баратын өңір, сондағы танымал тұлғалар жайында ақпарат жинап, сол өлкеден шыққан композиторлардың әндерін үйренуге тырысатынбыз. Ал Нұрғали аға көрермен сұранысына қарай жұмыс істеуге баулыды. Сахна мәдениетін, киім кию үлгілерін үйретті. Көрермен қол соғып, қайталай ән сұраған сәттерде қуанышын жасырмай, «Бауырың жазылып келеді, ашты терің шықты» деп дем беріп отыратын. Кейбір аудандар мен ауылдарда жарық сөніп қалған сәттерде сағаттап сахнада ән шырқағандығымыз кәсіби тұрғыдан шыңдай түсті.
– Дегенмен домбыраның әліппесін ауылдан меңгеріп келдіңіз емес пе. Қара домбыраны әкеңізден үйренгеніңізді өнеріңізге тәнті жандар жақсы біледі.
– Балалық пайыммен қарағанда, ол кезде әкем Өмірәлі сұңғыла күйші болатын. Кейін қарап отырсам, әуесқой, жан дүниесімен осы өнерді жақсы көргендіктен де домбырасын дыңғырлатып, қолынан тастамайды екен ғой. Тізесіне отырып, домбыра қағысына қызығып, бір елі қасынан алыстамауға тырысатын едік. Күйшілердің ке-
реметтігі осы шығар деп те тамсандық. Барлығымыз дерлік аспапқа машықтана бастағанда саусақтарын мертіктіріп алған әкем домбыра ұстауды қойды. Әкем өмір бақи шопыр болған. Ол кезде директордың көлігін жүргізудің өзі бір мәртебе еді ғой. Кейіннен совхозда істеді. Өмірінің соңына дейін жайлаудан ауылға қымыз, сүт тасыды. Сонда қызығып, көлігін сұрағанымда «Қолың қатып кетеді» деп бермей қоятын. Кейіннен әскерге барғанда танктің рөліне отырдым. Әкеме «Көлігіңді бермеуші едің, енді қара темірге түстім» деп хат жаздым. Баласының болашағы өнерде деп таныған болуы керек, әкем іле-шала әскерге домбыра салып жіберіпті. Сол қоңыр домбыраның үнін тыңдаған талай қазақ баласының сағыныштан жанарына жас үйірген күндер әлі күнге естен кетпейді.
– Сұхбаттарыңызда ауылыңызды асыра мақтап жатасыз. Бұл өлке несімен ерекшеленетін еді?
– Орталығы – Шырғанақ, отыз түтінді Көкпияз ауылы қазыналы қариялардың мекені. Арғы аталарымыз – атақты Бейсенбай ақсақал мен Қапез Байғабылов болған. Бейсенбай атамыз жайындағы және көптеген шежірелерді кезінде екі мәрте Еңбек Ері болған Жолсейіт Молдасанов әкемізден жиі еститін едім. Бейсенбай атамыз ел ішін көп аралаған әңгімешіл адам болған екен. Атын өзгеге ерттетпейтін, киімі, жүріс-тұрысына ұқыпты, өте кірпияз кісі болған деседі. Әулетімізде осы атамыздан дарыған көп дүние бар-ау деп те топшылаймын. Әжем Әйімханның қасынан бір елі қалмай жүріп, талай шежірені құлағымыз шалды. Ал өз туған шешем Ұлдахан да өнерден құры алақан емес-ті. Хан Тәңірі баурайында туып-өскен, ақиық ақын Мұқағалиға жақындығы бар анам да отырған жерінде суырып салып, өлеңдетіп отыратын. Біздің ауыл балалары ойын қуғаннан гөрі, көп уақытын ауылымыздың данагөй қарттарының ортасында өткізді. Ауылымыз бен орталық арасын үш шақырым жалғап жатады. Көлік күтіп, жиналатын жеріміз қара радио ілінген бағананың маңы. Осы қара радиодан ауыл еңбеккерлеріне арналған түскі демалыс концертте Жүсіпбек, Манарбек, Қайрат, Дәнеш, Мәдениет, Жәнібек ағаларымыз саз сиқырына толы әуезді әндерін шырқағанда, армандап кетуші едік. Алматы облыстық филармониясының әншісі болған жерлесіміз Темірболат (Бөкеш) Қалиев Қазақ радиосынан «Жезкиік», «Бекзатым-айды» шырқағанда тамсана кетеміз. Облыстық филармонияның әншісі, Мәдениет қайраткері Оралбай Мұхамедиев те мен өскен өлкенің тумасы. Ал Қалибектің дауысы қандай еді десеңізші? Ол аудандық сахналарда алпыс адамның алдында хорда ән салатын. Өкінішке қарай, ол өнер іздеп, ауылдан алысқа шыға алмады. Ауылымызда көркемөнерпаздарды ұйымдастырып жүретін Нұрәлім аға жасына қарай ересектері, жастары бар барлығын оркестрге қосатын. Бұл ауыл балалары үшін үлкен тәрбие мектебі болды.
– Сонау тоқсаныншы жылдардың басында қырықтан астам елден өнерпаздар қатысқан Самарқандағы «Шығыс әуендері» фестивалінде Қазақстаннан барған он бір қатысушы ішінен лауреат атанған екенсіз. Одан кейін дәстүрлі әншілік бағытында бұл жүлдені ешкім еншілей қоймапты.
– Біздің кезімізде Әміре Қашаубаев атындағы дәстүрлі орындаушылардың байқауынан жоғары байқау жоқ еді әрі жеңімпаз болу өнерпаз үшін үлкен мәртебе саналатын. Бұл жүлдені алған өнерпазға өзгеше көзқарас болды. Осы байқауға үш мәрте қатысып, жеңімпаз атануым, шығармашылығымдағы үлкен жетістігім болды. Сонымен бірге жүзден жүйрік шығатын әділ сайыс қызған орта «Жігер» фестивалі еді. Ал Самарқанда халықаралық деңгейде өткен байқауға елімізден он бір өнерпаз қатыстық. Үш күнге созылған байқауда алты-жеті өлең айтып, жүлдені қанжығама байлап қайттым. Ал бұл жүлдені менен кейін ешкімнің алмағаны рас. Биыл жыршылық өнер жағынан Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ұстаз Ұлжан Байбосынова бірінші орын алып келді.
– Мынау аласапыран кезінде көрерменімен қауышып, тыңдарманын тамсандырмай қоймайтын дәстүрлі әншілік өнердің иесі әрі өнерлі отбасы шығармашылық жоспарларын қалай іске асыруда?
– Мұндай жағдайда қол қусырып отыруға болмайтыны белгілі. Өнер адамы ретінде жұртшылықтың көңіл күйін бір сәтке болса да көтеріп, сабырға шақыру мақсатында онлайн режімде авторлық концерттерге шықтық. Әлеуметтік желілер арқылы әншілік-өнердің жауһарларын тыңдарманға тарту етіп келеміз. Ал өнерлі отбасымызға келсем, Ж.Елебеков атындағы Эстрада-цирк колледжінің эстрада бөлімінде сабақ беретін жұбайым Ұлту Қабаева өз студенттерінің толыққанды кәсіби білім алуына атсалысуда. Р.Есімжанова, Ж.Омарова, Б.Іңкәрбекова, З.Есбергенова, тағы басқа ғажап дауыстағы әншілердің орындауындағы әндерін шәкірттеріне онлайн үйретіп, дәріс беріп жүр.
– Өз авторлығыңызбен шыққан «Назқоңыр» хрестоматиясы мен «Домбырамен əн айту мектебі» оқу құралы өнер мектептерінде оқытылып жүр. Бұл оқулықтардың мазмұны несімен ерекшеленеді?
– Дəулескер күйші Мұрат Əбуғазымен бірлесе құрастырған «Назқоңыр» хрестоматиясына халық əндерін, халық композиторлары əрі кейінгі кезеңдегі композиторлардың əндерін қосқанда нотаға түскен 310 əн енді. Хрестоматияда бұрын танылмаған, Жетісу өлкесінің Хантəңірі аймағындағы авторлардың əндері бар. Ал «Домбырамен əн айту мектебі» оқу құралында домбыра аспабын меңгеру бес сыныпқа дейін жіктелген. Бұл оқулық домбыра пернелеріндегі ноталық дыбыстар, әнді айту, дәстүрлі әнді бастаудың әліппесі іспетті. Оған Қ.Байжанов, Ж.Елебеков, Б.Жылқыбаев, К.Әзірбаев, Қ.Бабақов, Ж.Кәрменов, Қ.Байбосыновтың ән шырқау және домбыра тарту үлгілері енген. Оны зерттеп шыққан талапкер болашақта жақсы әнші болып кететіні сөзсіз.
– Сіз өскен шаңырақтан жеті өнерпаз шыққаны белгілі. Арғы аталарыңыздан дарыған кие ұрпақтарын мамандық таңдауда үлкен өнер сүрлеуіне қателестірмей салған сияқты.
– «Атасы бардың – батасы бар» демей ме халық даналығы. Өскен ортамыз өнерге жақын болғандықтан болар, домбыра тартуға інім Ерлан да ынталы болды. Чайковский атындағы музыка колледжіне түсті. Құрманғазы атындағы консерваториядан екі мамандық алып, Қайрат Байбосыновтан әншілікті, Сәдуақас Балмағамбетовтен күйшілікті меңгерді. Талдықорғандағы филармонияда еңбек етіп жүргенде Қазақстанның мәдениет қайраткері атағын алып, жеке концерттерін берді. Кейінгі жылдары Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында «Дәстүрлі музыкалық өнер кафедрасында» сабақ беріп, көптеген шәкірт дайындады. Алдағы уақытта елу жасқа толуына орай Алматыда шығармашылық концертін беруге үлкен дайындықта жүрген еді. Амал қанша, арамыздан асығыс аттанып кетті... Ал қарындасым Тамара бауырлары оқуға ден қойғанда қара шаңырақтың тіршілігіне бас-көз болып қалды. Одан кейінгі Толқын да белгілі күйші Айгүл Үлкенбаеваның класын бітірді. Сандуғаш та әншілікті таңдады. Кіші інім де өнерге жақын, бүгінде оқытушылықпен айналысып жүр. Қарындасым Индира – дәрігер. Ұлым Олжас – экономист, қызым – Перизат тіл маманы. Өнерлі ортада өскендіктен болар, жүректерінде ән бар. Немерелерімнің еліктеуі, ән тыңдауына қарап, өнерге жақын болады-ау деп топшылаймын. Ал өнерге деген ықыласын болашақ өзі көрсете жатар.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Эльвира СЕРІКҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
