Адамзатты қантпен қамту ісі күн тәртібінен ешқашан түспек емес. Сәйкесінше, қант өндірісі дүние жүзі бойынша табысты сала болып қала береді деген сөз. Ал бұл бағытта Қазақстанның экологиялық таза қант өндірісін жолға қою арқылы экономикалық дамуға қол жеткізуге мүмкіндігі бар. Осы тұстағы әңгiменi сәл шегiнiстен бастайық. Кеңес Одағы тұсында Қазақстанда жергiлiктi шикiзаттан дайындалатын ауыл шаруашылығы өнеркәсiбiнiң өнiмi санаулы ғана едi. Қазақ топырағында өнген қызылшадан қант шығару iсi соның бiрегейi болатын. Һәм одақ күйрегеннен кейiнгi ауыр кезеңнен аман өткен отандық өнеркәсiп түрлерiнiң арасынан да қант өндiрiсi алдымен аталады.Экономиканың бiрнеше саласына тiкелей әсерi бар өндiрiстiң дамуы тиiсiнше ауыл шаруашылығының, өнеркәсiптiң және дайын тауар айналымының өзара байланысын қамтитын жеке кластерлiк жүйе ретiнде де маңызға ие.
Жалпы, әлемнiң дамыған елдерi де қант өндiрiсiне iшкi нарықтың маңызды бөлшегi ретiнде қарап, стратегиялық сипат бередi. Өкiнiшке қарай, Қазақстанда бұл нарық тиiстi деңгейде қорғалмаған және оны жеке кәсiпкердiң бизнесi ретiнде бағалау көзқарасы қалыптасқан. Мысалға жүгiнейiк, бiзге iргелес Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерi мен Жапония, арғы белдеуден Еуропа мен АҚШ мемлекеттерi қант нарығына үкiмет тарапынан мониторинг жүргiзiп отырған елдер. Оларда қант өндiрушiлер үшiн арнайы салықтық жеңiлдiктер мен кедендiк басымдықтар белгiленген.
Бұл жерде тағы бiр жайттың астын сызып қарау керек. Аталған елдердiң басым көпшілігінде өндiрiлетiн өнiм негiзiнен қант құрағынан дайындалады. Ал қант қызылшасы мен қант құрағынан өндiрiлген өнiмнiң сапалық құрамы мен азықтық құндылығының айырмасы жер мен көктей. Осы себептен Қазақстанда өндiрiлiп жатқан шекердiң әлемдiк сұранысқа ие болатын жөнi әбден бар.
Оның үстіне дүние жүзінің тәттіқұмарлары тұшынып жейтін қанттың негізі бөлігі қант құрағынан жасалады екен. Яғни әлемдегі қант нарығындағы қамысты құрақтың үлесі 1,4 млрд тонна шамасында. Ал таза алқапта өскен қант қызылшасынан жасалған тәтті өнімнің көлемі 270 млн тоннаны құрайды дейді деректер. Демек азық-түлік нарығындағы қант монополистері ретінде аталатын елдердің барлығында құмшекер қызылшадан емес, құрақтан дайындалады. Бұл тізімде 27,7 млн тонна қант өндіретін Бразилия бірінші тұрса, одан кейінгі орын 19,9 млн тонна шекер шығаратын Үндістан зауыттарының үлесінде. Қамыстан жасалған қанттың тағы 9,7 млн тоннасы Қытайға, 2,2 млн тоннасы АҚШ-қа тиесілі.
Бірақ әлемде қызылшадан алынған ақ қантқа деген сұраныс жоғары болып тұр. Есесіне, дүние жүзі елдеріндегі тәтті түбір алқаптарының көлемі аз. Бірер жыл алдындағы дерекке жүгінсек, әлемде 5 млн гектардан астам алқапқа қызылша егіледі екен. Ал жыл сайын қант қызылшасын өсіріп, өңдеу бойынша Ресей көш басында, оның үлесі – 45 млн тонна шамасында. Одан кейінгі орында 33 млн тонна тәтті түбір өңдейтін Франция, 31 млн тонна қант шығаратын Америка және 27 млн тонна таза қант дайындайтын Германия үздік үштік болып тұр. Сондай-ақ Украинада 18 млн тонна қызылша қанты алынса, Түркия да әлемдік нарыққа 15 млн тонна тәтті түбір өнімін жөнелтеді.
Өзімізге оралайық. Мәлім болған дерек бойынша Қазақстандағы таза қантқа деген сұраныс жылына 500-800 мың тоннаның аралығында. Өкінішке қарай, отандық қант өндірісі нарықтағы сұраныстың 50 пайызға жуығын ғана қамтуға қауқарлы екен. Яғни ішкі нарықтағы қант импорты әлі де басым күшке ие. Бірақ Қазақстандағы қант өндірісінің келешегіне үмітпен қараған абзал. Өйткені соңғы 5 жылдың көлемінде ауыл шаруашылығының, оның ішінде қызылша өсірудің қарқынды дамуы жолға қойылды. Оның бір дәлелі ретінде Алматы облысындағы нәтижелі істі мысалға келтіру орынды болатын шығар...
Жалпы, отандық қызылша шаруашылығы мен қант өндірісі өркендеп келе жатқан өңірдің бірегейі – Жетісу. Қазір Алматы облысындағы қант қызылшасының алқабы 16 мың гектарға жетті. Биыл бұл алқаптардан 550 мың тонна тәтті түбір жиналып, одан дайындалатын өнім көлемі 50 мың тоннаға жетеді деген болжам бар.
– Елбасының қант қызылшасының бұрынғы даңқын жаңғырту туралы тапсырмасын орындау мақсатында біз 2014 жылдан бастап барлық қажетті шараларды қабылдадық. Бүгінгі күні Алматы облысы экономикасының басым бағыттарының бірі – ауыл шаруашылығы және оның дамуына мемлекет тарапынан елеулі қолдау көрсетілуде. Егер 2014 жылы қант қызылшасының алқабы 1,2 мың гектар болса, 2020 жылы ол 16 мың гектарға жетіп, 14 есеге жуық көрсеткішке ұлғайды. Мұндай нәтижеге қол жеткізу үшін облыстың шаруа қожалықтарына субсидия беріліп, Франция, Германия, Дания елдерінен әкелінген жоғары өнімді тұқым берілді. Арнайы техника және жанар-жағармай мәселесі де шешілді, – дейді облыс әкімі Амандық Баталов тақырыпқа орай берген сұхбатында.
Ал қызылша танаптарын көбейту үшін шаруаға қажетті техникалық қолдау болса керек. Бұл іспен аймақта «Жетісу» әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациясы айналысады. Қазір мемлекеттік қолдау аясында қант қызылшасын егумен айналысатын 29 сервистік-дайындау орталығы құрылып, құны 6,4 млрд теңге болатын 621 бірлік арнайы техника сатып алынған. Жалпы, сервистік орталықтар үшін барлығы 1200 бірлік ауыл шаруашылығы техникасы жинақталған.
Қапшағай қаласындағы «Етекбаев» шаруа қожалығы соңғы жылдары қант қызылшасын егуге көңіл бөле бастапты. Биыл 40 гектар жерге қызылша егіп, жаз бойы тынбай еңбек еткен шаруа қожалығының басшысы Нұрлан Етекбаев әр гектардан 700 центнерден өнім алған.
– Біз қант қызылшасын өсірумен қатар, өңдеу ісін де жолға қойдық. Алдымен жылдар бойы тоқтап тұрған Көксу қант зауытын, одан кейін Ақсу қант зауытын іске қостық. Инвесторлар тарттық. Олар зауытты қайта жаңғыртудан өткізіп, отандық, ресейлік, украиналық және басқа да шетелдік ең озық үлгідегі құрал-жабдықтарды орнатты. Сол сияқты зауыттарда бұрыннан істеген мамандарды қайта шақырдық, – дейді тағы Амандық Баталов.
Нәтижесінде, Көксу қант зауыты 260 мың тонна қант қызылшасын өңдеуге қол жеткізіп отыр. Кәсіпорын 80 пайызға қайта жаңғыртылып, өндіріс толық автоматтандырылған. Бұл дайындалатын қант сапасын еселеп арттыруға ықпал етуде. Әрі бұл зауыт табиғи газға қосылған. Зауыттың экологиялық таза отынмен жұмыс істеп тұрғанына екі жыл болыпты. Яғни бұл кәсіпорын үшін экономикалық жағынан тиімді болса, өңір үшін экологиялық жағынан тиімді. Бұрын зауыт маусымына 10 мың тонна мазут жақса, газға көшкелі отынға кететін шығын 1,5 есе кеміген екен.
Ал аймақтағы екінші кәсіпорын – Ақсу қант зауытының кезекті жаңғырту жұмыстарынан кейін өңдеу қуаты 350 мың тоннадан 500 мың тоннаға ұлғайды. Қазір мұнда қосалқы өндіріс көзі іске қосылу үстінде. Зауытта қант қызылшасынан шығатын жомды кептіруге арналған және оны түйіршіктейтін желі іске қосуға дайын.
– Қызылша жомы – малға таптырмайтын азық. Облыста мал бордақылау алаңдарының қатары артып келеді, сондықтан кептірілген жомды өткізу қиындық туғызбайды. Оның үстіне жаңа технологияның арқасында жом брикеттеліп, құрғақ күйінде жеткізіледі. Сонда ол ұзақ сақталады әрі өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтпайды. Сол сияқты ашытқы зауыты мен құрамажем зауытын салу арқылы өндірісті одан әрі кеңейту жоспарда бар. Сөйтіп зауыт қалдықсыз өндіретін кәсіпорын болады. Өндірістік қуатын арттырудың арқасында бізге тағы бір зауытты іске қосудың қажеттілігі тумайды. Біз қазір суармалы жерлерді ұлғайтумен, оған қоса қант қызылшасы алқабының көлемін арттырумен айналысып жатырмыз, – дейді аймақтағы қант қызылшасы өндірісін дамыту жайындағы жоспарларымен бөліскен облыс әкімі.
Жалпы, атқарылған іс аз емес. Осының нәтижесінде Алматы облысы отандық нарықтағы қантқа деген сұранысты қамтамасыз етуге күш салып келеді. Бүгінде бұл көрсеткіш 50 пайызға жуықтаған. Ал қызылша шаруашылығы мен қант өндірісінің қарқыны бәсеңдемесе, 2023 жылға қарай облыс еліміздің ақ қантқа деген сұранысын 70 пайызға қамтамасыз етеді деген сенім бар.
Алматы облысы
