Тағдырлы ән – «Харидай-ау»
1925 жылы Орынбордағы «Қырғыз мемлекеттік баспасынан» жарық көрген «Қырғыз халқының 1000 әні» жинағының алғысөзінде халық әндерін әуелгіде А.Байтұрсынов, Ә.Жангелдин, М.Саматов, С.Сейфуллин, И.Алдоңғаров, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, Б.Майлин, Қ.Медетов, А.Оразбаева, Ә.Қостановтан, кейіннен Орынбордағы рабфак, кеңестік партия мектебі, кавалерия мектебі, Қырғыз Халық ағарту институты, Әскери-саяси және мал дәрігерлік курстарда оқитын студенттер мен курсанттардан, тыңдаушылардан жазып алғанын айтады. Затаевич Каспий жағалауынан Орынбор қаласына тұз, тұздалған балық, жағармай таситын кірешілерден, базарда жүрген кезбелер мен қайыр сұрап жүрген тіленшілерден де ән сұраған.
«Кувандык Джездыбаев слушал в 1920-21 годах Педагогические курсы в Оренбурге. Симпатичный певец, обладающий небольшим, но очень приятным тенором и исполняющий свои песенки чрезвычайно тепло и сердечно. Случилось так, что никто иной, как именно Джездыбаев, а в частности – «конек» его исполнений – трогательно нежный и поэтический «Харидаяу», здесь приводимый (он исполнял его, аккомпанируя себе на домбре, в одном из киргизских концертов, где я его впервые и услышал), раскрыл мне глаза на неизведанные красоты киргизского музыкального творчества и окрылил решимостью посвятить свои силы собиранию киргизских народных песен» деп, Қуандық Жездібаевтан «Харидай-ау», «Адасқан», «Айжан-ай», «Қарындасым», «Сырымбет», «Қараторғай», «Айхай, арман» әндерін жазып алғанын хабарлайды.
Затаевичке ерекше ұнаған «Харидай-ау» әні – Абайдың әні! Неге десеңіз,
«Көңілім менің қараңғы.
Бол, бол, ақын!
Алтынды домбыраңмен
келші жақын.
Ішек бойлап, он саусақ жорғаласа,
Бейіштің үні шығар қоңыр салқын.
Егер сорым түбімен әкетпесе,
Керек қой көңілді үміт тебірентсе.
Қатып қалған көзімде бір тамшы жас,
Төгілмей ме бой жылып, ол да ерісе?!» деген жолдар М.Лермонтовтың «Еврейская мелодия» өлеңінен 1892 жылы Абай тəржімалаған нұсқа. Лермонтов Байроннан аударған. Осы шумақтар 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі» жинағында бар. Ақын жанының алай-дүлей буырқанған сезімін астарлаған осы 8 шумақ Жездібаевтан «Харидай-ау» әні болып төгілген.
Тастыбұтақ болысының мұғалім жігіті елге кеткенше Затаевичпен байланысын үзбейді. Қуандық Жездібаевтың немере қарындасы Шолпан Жақсылықованың айтуынша, Затаевич оны Сәкен Сейфуллинмен таныстырған. Сол жылдары Халық ағарту комиссариатында қызмет істейтін Сәкен студентті қызметке шақырған. Затаевичтің үйінде қонақта отырып Сәкеннің домбырасымен ән айтқанын, төргі бөлмесінде қатар тұрған үш рояльдің бірімен Александр Викторович қонақтарға кішкентай қызымен бірге музыкалық шығарма орындап берген екен.
«Харидай-ау» – тағдырлы ән. Абайдың ұмытылған бір әні болар... Бүгінде осы әннің орындаушысы жоқ.
«Ойыл ісінің» құрбаны
1922 жылдың жазында Орынбордан елге оралып, өмір жолын өнер сахнасына бұруға бел байлағанда, әкесі Алтынбай қарсы шыққан. Әкесіне «Әншілікке жібермесең, әйел аламын» деп шарт қойып, көрші Құдықсай ауылындағы сүйген қызын алып қашады. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ жастары не милиция, не мұғалім болуға ерекше құмар екен. Қуандық Жездібаев 1923 жылдың 1 қаңтарында Ақтөбе уездік қалалық милиция бастығының көмекшісі болып қызметке кірген. Жарты жылдан кейін Ырғыз уездік милиция бастығы, 1924 жылдың басынан Ақтөбе губерниясы ОГПУ бастығының көмекшісі, содан кейін губерниялық прокурордың көмекшісі болып жиі қызмет ауыстырып, ел ішіндегі ұжымдастыру, ауқаттыларды тәркілеу науқанының бел ортасында жүреді.
Бұл кісінің мансап жолына кедергі келтірген, әрі қарай тағдырының бұралаң болуына әсер еткен – байларды кәмпескелеу кезіндегі аласапыранды оқиғалар. 1927 жылдың қыркүйек айында Адай округі құрылады. Оның құрамына Ақтөбе губерниясы Темір уезінің бірнеше болысы мен Адай уезі кіріп, әкімшілік орталығы – Ойыл кенті болып бекітіледі. Қуандық Жездібаев 1928 жылдың 2 тамызында Адай округінің прокуроры қызметіне тағайындалған. Алайда кәмпескелеу науқанының солақай саясаты елдің қарсылығын күшейткен тұста, 1929 жылдың 11 сәуірінде округ таратылады. Саяси террор деп бағаланған «Ойыл ісі» бойынша қылмыстық іс қозғалып, Адай округінде қызметте болған көпшілік азамат атылып, айдалып, сотталады.
Қуандық Жездібаевтың баласы Бақтияр Алтынбаев әкесінің айтқандарын былай деп еске алады: «Әкем РФ Кемеров облысының губернаторы Аман Төлеевтің әкесімен 1928 жылы Ойылда бірге қызмет еткенін айтып қалған еді».
Содан ол 1929 жылдың көктемінде Түркістан қаласына партиялық қызметке ауысады. Бірақ мұнда да көп тұрақтамай, 1931 жылы жазда Меркі ауданында жаңадан ашылған «Аспара» қаракөл тұқымды қой өсіретін шаруашылық директоры болып бекітіледі.
Әулиеатадан – Сібірге дейін
«Елде – ашаршылық. Атам 1931 жылы Қопа ауылында тұратын әке-шешесін, туған ағасы – Жақсылықты отбасымен Меркіге көшіріп алып кетеді. 1935 жылы облыстық тұтынушылар одағының басшысы болып Шымкентке көшіп келгенде, үй-ішін қайта Ақтөбеге көшіріп жібереді. Бұл кезде әкемнің әйелі қайтыс болған. Одан екі жас бала бар. Атамыз Шымкентте Орынбордан келген орыс қызына үйленіп, одан Арыстанғали есімді ұлы болады. 1937 жылы атамызды кеңсесінен тұтқындап алып кеткенде, осы баласы 3-те екен. Атамызды 10 жылға соттап, этаппен Сібірге айдалады. Жол бойы қиындық көріп, орман ішіндегі лагерьге жаяу-жалпылап әзер жеткен сотталғандарды күнде таңертең жалаңаяқ, іш киіммен қатарға тұрғызып, әрбір он бірінші адамды ататын болған. Кейінгі жылдары атам лагерьде сотталғандар арасында театр ұйымдастырады. Сібірде 9 жыл жазасын өтеп, ауылға 1946 жылы оралғанда, оның ағасы Жақсылық та соғыстан енді келген уақыты екен. Ал үлкен әжеміз –Дәмелі бір баласы айдаудан, бір баласы майданнан қатар оралғанда, бұлар келместен үш ай бұрын өмірден өтіп кеткен», дейді Шолпан апай.
Арыстанғали – Лев
Бұл кісі сотталып кеткенде, әйелі үш баланы алып, Орынбор облысының Адамов ауданында тұратын төркіндеріне көшіп кетеді. Өзінен тумаған екі баланы жолай Ақбұлаққа тастап, Арыстанғалиды алып бөтен адамға күйеуге шығады.
«Әкем лагерьден оралғанда, ауылда тұрақтатпаған соң Қызылордаға келіп, Тереңөзек ауданында жүн-тері өткізетін мекемеде жұмыс істеп, отбасын құрады. Алайда анам менің бес жасымда өмірден өтіп кетеді. Жетімдер үйіне тапсырылған ұлы Әділбек пен қызы Ғалия 1943-44 жылдары Орынбор облысы Ақбұлақ ауданындағы балалар үйінде қайтыс болған. Олардың дерегін әкем іздестіріп жүріп, әзер тапқан. Кіші баласын да қатты іздеді. Астраханда тұратын әйелі әкемді Арыстанғалиға жолатқан жоқ: «Ол басқа адамды әкем деп санайды, баланың мазасын алма. Оның жағдайы жақсы, оқуы да жақсы», деп бір ақ рет хабарын берген. Әкем өлерінің алдында «Баламды көрсетпеді» деп бұрынғы әйелінің үстінен сотқа арызданған екен.
Есімі Левке ауыстырылған Арыстанғали бауырым – Лев Васильевич Журавлев қазір Владивостокта тұрады. Мен әкемнің тірі кезінде жете алмаған арманын орындап, 2006 жылы Владивостокқа отбасыммен іздеп бардым. Жасы сексеннен асқан, жалғыз тұрады. Қиыр Шығыс техникалық университетінің доценті, ғылым кандидаты, балық шаруашылығының маманы. Кейінгі әкесі оқытқан, шешесі жақсы тәрбиелеген, бірақ тегінің қазақ екенін айтпаған. Лев ағам үйінде отырып, тордың неше түрін тоқиды екен. Бізге жастайынан әке-шешесіне ұқсамайтынын сезіп өскенін айтты. Бала кезінде ата-анасымен поезда кетіп бара жатқанда, Астраханның ноғай, башқұрттары оны бауырларына тартып, мейіріммен сөйлесетіні есінде қалған.
Тереңөзекте зейнеткерлікке шығып, әкем Ақтөбе қаласына көшіп келгеннен кейін 1960 жылы қайтыс болды. Әкем тірі болғанда, сонау 1930 жылдардың естелігін хатқа жазып, құнттар ма еді. Сібірден жазасын өтеп елге келе жатқанда, поезд үстінде өлең жазылған қалың дәптерін ұрлап кеткен. Қазір қолымда әкемнің 1944 жылы Сібірден қарындасы Сараға жазған хаты сақтаулы. Оқыған сайын Сібірде отырып, балаларынан хабар ала алмай қарс айрылған әке жүрегінің дүрсілін сезінемін.
«Саражан, денің сау ма, тән саламат?
Тез барып тигей еді жазылған хат.
Ұйқыдан қорыққандай шырт оянам,
Есіме түскен кезде ел, азамат.
Хат жаздым хабар үшін, қарындасым,
Көкеңнің ой қысады қабырғасын.
Күн-түні сіздерді ойлап сарғаямын,
Болмаса, қор бола ма, жалғыз басым?
Арнаулы сәлем айтшы, Ғалияға,
Адамзат көзі тоймас дүнияға.
Ой түсіп, оңға келмей қалып еді,
Түскендей жалғыз түсіп дарияға.
Есімнен еш кетпейді балаларым,
Түскендей төрт аяқтан тағаларым.
Мамырлап жүре алмаймын
бауырым еріп,
Қан толып, қылғындырып жағаларым.
Әділбек, Ғалиямен қарағым- ай,
Жазылман бұл қапестен қаралып ай.
Жас толып көздеріме, жүрек қайнап,
Кетеді көзім алды қарайып-ай!
Етпесе маған өкпе жарар еді,
Жүрегім сол кездерде жаралы еді.
Көрген күн Ғалиямен құшақтасып
Жүрегім қақ айырылса жарар еді!
Амал жоқ, үміт кештім Әділ жаннан,
Айрылдым туған аға Жақа жаннан.
Жақсымды қолда қоймай
талап алды-ау,
Басқасын қалдырмай-ақ
шыбын жаннан»,
дейді Бақтияр Қуандықұлы.
Шолпан Жақсылықова ертеректе Ақтөбеде көшеде келе жатқанда, бейтаныс әжейдің өзін тоқтатып: «Айналайын, танып тұрмын, сен Жақсылықтың қызысың, Қуандықтың қарындасысың ғой. Аштық жылдары Қуандықтың Шымкенттен елге екі вагон бидай жіберіп, біраз жұртты ажал құрсауынан аман алып шыққанын кейінгілер білмейді ғой», деп айтқанын есіне алады. Заманның тарлығынан әншілік қырын да аша алмаған, талантын да жарқырап көрсете алмаған, балаларынан айырылған, жүйе сындырған – тағдыр бұл. Бұл – қызыл өкіметке адал қызмет етуге талпынып, қанаты қайырылған тағдыр. Қиындыққа мойымай, алға ұмтылып, ұрпақ тәрбиелеп, адал өмір сүрген талантты әнші Қуандық Жездібаевтың соңында адал ұрпақтары мен Затаевичке жаздырған «Харидай-ау» әні ғана қалды. Нотасы «Қазақтың 1000 әні» жинағында тұр... Бағын жандырар әншісі табылса, Абайдың ұмытылған әні мен арманда кеткен жезтаңдай әншінің аты шығар еді.
АҚТӨБЕ
