Бала құқығын қалай қорғап жүрміз?

Биылғы мамыр айындағы мә­лімет бойынша облыста кәмелеттік жасқа толмаған 277 мың 818 бала бар екен. Осы балалардың құқық­тарының қорғалуын қалалық және аудандық білім бөлімдеріндегі қамқоршылық және қорғаншылық органындағы 19 маман бақылап отыр.

Өткен дәуірдің танымы бөлек қаламгері Лев Толстой «Бақытты отбасылар бір-біріне ұқсас келеді. Ал әр бақытсыз шаңырақтың өзіне тән қиындықтары бар» демей ме. Баланың бар жағдайын жасап, отбасындағы жарасымды сақтап, айрандай ұйып отырған ортада тәрбие алғандар туралы әңгіме бөлек. Бірақ, барлық адамның бір ізбен жүрмейтіні секілді әр отбасының бөлек-бөлек соқпағы бар ғой. Тіршіліктегі азды-кемді қиындыққа шыдамай сынып кет­кендердің шаңырағы шайқалып сала беретіні де белгілі. Бұл ең алдымен әке мен ана арасындағы дәнекер – бала тағдырына қатты әсер етеді.

 Бір-бірімен дүрдараз болған ерлі-зайыптының ортадағы бала­ның ертеңіне бас ауыртпауға ай­налғаны да соңғы кездері жиі байқалып тұр. Осындай бал­дыр­ғандар тағдыры жаңағы қамқор­шылық және қорғаншылық органына тікелей байланысты. Одан бөлек, балалар үйінде тәрбие­ле­ніп жатқандарды асырап алу, қам­қоршылыққа алу, олармен кездесу, жаңадан барған үйіндегі жағдайын бақылау да осы ұйымның мойнында тұр.

– Облыс орталығында 106 201 оқушы бар. Ал қалалық бі­лім бө­ліміндегі қамқоршылық және қорғаншылық органындағы қыз­меткерлер саны бесеу. Олар­дың біреуі ғана мемлекеттік қыз­метші. Енді осы мамандар бала­лардың құқығын толыққанды қор­ғайды деу қисынға келе ме? Әри­не, келмейді. Айналдырған бес-ақ адам қат-қабат шаруаның қай­сысына үлгіреді? – дейді кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданара­лық сотының судьясы Қайратбек Бержанов.

Жалпы, елімізде ювенал­ды әділет жүйесін дамыту мемле­кет­тің әлеуметтік-құқықтық саяса­ты­ның басым бағыттарының бірі. Қазақстан Республикасы Пре­зи­дентінің 2007 жылғы 23 та­мыз­дағы Жарлығымен Астана мен Алматы қалаларында кәме­лет­ке толмағандарға қатысты қыл­мыстық, әкімшілік құқықбұзу­шылық туралы істерді қарап және олардың мүдделерін қорғайтын мамандандырылған ауданаралық соттар құру бастау алып, 2012 жылы осындай соттар еліміздің барлық аумағында құрылды. Со­дан бері бұл құрылым осы бағыт­тағы азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істерді қарап келеді. Күнделікті балаларға қатысты іс­термен айналысатын судьялар салада қордаланып қалған мә­се­лелерді де жақсы біледі. Со­ның ең бастысы, жетім, ата-ана қам­­қорлығынсыз қалған балалар­ды анық­тау мен орналастыру, олардың құқықтарын қорғау, патронаттық тәрбиешілерге ба­қылау жүргізу, асырап алушы­лар­дың есебін жасау, бөлек тұратын ата-аналардың балалармен кездесу уақытын бел­гілеу, ата-ана құқы­ғынан айыру туралы сотқа талап-арыз жолдау секілді қисапсыз көп жұмыспен айналысатын қам­қор­шылық жә­не қорғаншылық орга­нындағы мамандар санының өте аздығы.

Бұл проблеманы әр өңір өз қал-қадерінше шешуге талпынып жатқаны да байқалады. Мы­салы, осыдан біраз уақыт бұ­рын көршілес Түркістан облы­сында қорғаншылық және қам­қор­шылық саласы облыстық жас­тар саясаты мәселелері басқар­масына берілді. Кәмелетке тол­ма­ғандардың істері жөніндегі ма­­мандандырылған ауданара­лық со­ты мамандары Қызылордада­ғы осындай басқарманы қосымша функциялармен толықтыруға бо­лады деген ойда. Тіпті бұл ұсы­ныс­ты облыс әкімдігі мен об­лыс­тық білім басқармасына да жол­даған. Білім басқармасы бас­шы­лығы сотқа жолдаған жауап хатта бұл мәселенің шыны­мен де өзекті екендігі, бірақ балалар мә­се­лесімен айналысатын құры­лымды жастар саясаты мәсе­ле­лері басқармасына қосудың тиім­сіздігі айтылған. Жалпы, қор­ғаншылық және қамқоршылық орга­нын қалалық және аудандық бі­лім бөлімдерінен бөлек дербес құры­лым ретінде құрып, мамандар са­нын арттырудың дұрыстығын бас­қармадағылар да мақұлдап отыр.

Соттағылар өңірге жиі ат ізін салатын Парламент депутаттарымен де кездесіп, осы мәселе туралы кеңескісі келеді. Бірақ, елордадан келетін депутаттарға жолығудың бір реті түспей-ақ қойды.

– Қалай болғанда да кәме­лет­­ке толмағандар мәселесімен тың­ғылықты айналысатын мекеме керек. Өйткені бұл өте күрделі са­ла, – дейді Қайратбек Бержанов. – Осы­дан бір жылдай уақыт бұрын қала маңындағы саяжай аумағынан әріп танымайтын қаңғыбас бала та­былғаны есіңізде шығар. Сол бал­дырғанды 9 жасқа толғанша не мектеп, не емхана іздемеген. Се­бебін сұрасаң, көп шаруаға үл­гір­мейтінін айтып, бір-біріне сіл­тей­ді. Байқоңырдан да қылмыс жасаған бір бозбаланың 15 жасқа келгенше мектеп есігін ашпағаны анықталып отыр. Сұрастырып көріп едік, Ресей тарапы баланың жа­қындарының дер кезінде еш­қандай құжат ұсынбағанын алға тарт­ты. Ал біздікілер мұндай бала­ның барын біліп те жатқан жоқ. Мұндайлар, өкінішке қарай, өте көп. Сондықтан да өкілеті күшті бір мекеме қажет-ақ.

Әрине, қорғаншылық жә­не қамқоршылық органын­дағы­лар­дың да жұмысы оңай емес. Олардың қала сыртындағы сая­жай­лық алқаптағы үйлерге такси­летіп баратын кездері де көп. Он­да органдағыларды ешкімнің де жік-жапар болып қарсы алмайтыны тағы белгілі. Бөлімдегі қызметкерлердің итке таланған, таяқ­қа жығылған сәттері де жоқ емес. «Бала өзімдікі, не істесем де өзім білемін» деген түсініктегі әке-шешемен сөйлесіп, олардың бетін бері қарату да оңай шаруа емес. Қазір әйел құқығын қорғау дегенді де көп айтамыз. Қосағынан қорлық көрген әйелдің жанында баланың да барын ұмытпайық.

Рас, баланы туған әке-шешенің ата-аналық құқығын ешкім жоқ­қа шығармайды. Бірақ ол құқық­тың да шегі болатынын, ба­ла өмірін қорғау ең алдымен мемле­кеттің міндеті екендігін естен шығармайық. Ал ол үшін осы мәсе­лемен тыңғылықты айналыса­тын бір құрылым керек-ақ.

Қызылорда