Ол негізінен жетілген адамды дәріптеді. Жетілген адам мен саяз адамды бір-біріне қарама-қарсы қоя отырып, екеуінің арасындағы жер мен көктей айырмашылықты ұғындырмақ болды. Жетілген адамның тұжырымдамасын жасады. Адамгершілікті насихаттады. Адамның жүріп өтуі тиіс «Ұлы жолын» нұсқады. Даоны (жолды) рухани жол деңгейінде түсіндірді. Біздің мақсат Конфуций даосы мен Лао Цзы негізін қалаған даосизмнің арасын ашып көрсету. Екі ғұламаның идеяларының бір-бірінен мүлдем алшақ жатқанын дәлелдеу. Сондай-ақ Конфуций ілімінің ерекшелігіне назар аударту.
Қытайда Конфуций ілімі күні бүгінге дейін өмір сүреді. Қытай мәдениет тарихына өзіндік үлес қосқан алпауыт империялардың қатарында болған. Бүгінгі Жуңго мемлекеті (ҚХР) сол империяның заңды мұрагері. Әлі күнге дейін өздерін «Аспанасты еліміз» деп дәріптейді. Әрине қазіргі жаһандану дәуірінің жаңашыл идеялары Қытайды да айналып өте қойған жоқ. Одан қалса, 1960-1970 жылдардағы «Мәдениет төңкерісінің» өзі де ежелгі құндылықтарды қастерлеуге біршама кері әсерін тигізгені сөзсіз. Жуңгода да социалистік қоғамды насихаттаған жаңашылдар ескіліктің сарқыншағымен күрескені тарихтан мәлім. Бірақ ұзаса бір ғасыр төңірегіндегі саяси машақаттар сонау екі мыңжылдықтың алдында өмір сүріп, содан бері Қытай халқының жүрегінде өмір сүріп келе жатқан Құң ұстазды жұлып алған жоқ. Оның себебін әркім әртүрлі түсіндіреді. Бірақ бізге керегі – ол өмірді, адамды, қоғамды қалай түсінді, өмір сүрудің формуласын қалай жасады деген мәселе.
Қытайда қайырымды әрі мейірімді адамдарды аспан жарылқайды, ал зұлымдар мен қатыгездер аспанның жазасына ұшырайды деген түсінік осы күнге дейін сақталған. Бұл олардың аспанды құдай ретінде түсінуімен тығыз байланысты. Қытайлықтардың мифологиясында Шанди «Ұлы құдай» бейнесінде көрінеді. Әрі адам, әрі «құдай» Шанди өз халқының жоғын жоқтап, барынша қамқорлық жасайтын қамқоршы және ата-тектерінің негізін қалаушы. Бірақ уақыт келе (Чжоу династиясының тұсында б.з.б. ХІ ғасыр) Шанди құдайға жалбарынудың орнын аспан еркіне бағыну басты да, қытайлықтардың өмірінде Аспанның рөлі жоғарылады. Қытайда халық Аспан еркінің жаршысы деп жарияланып, өлілер рухына емес, халықтың жағдайына ерекше мән берілгені мәлім. Сондықтан да Конфуций секілді дананы осы мәдениеттің жемісі деп ұғу қажет. Оның ілімінде о дүниенің кездеспейтінін, рухтар әлемінің аз айтылатынын осы жерден іздеу керек. Өз кезегінде Конфуций үшін басты нәрсе жол (дао) ұғымы болып табылады. Ол үшін «дао» – шындық және әділдік жолы. «Дао» – жеке адамның ғана емес, бүкіл халық өмірінің шындығы. Шындық жолынан адамды да, халықты да күшпен, зорлықпен тайдыруға болмайды, ол адамның рухани байлығымен, адамдардың бірін-бірі түсінісе білу қасиеттерімен сабақтасады.
Конфуцийдің пайымдауынша, «шындық жолы» өз бастауын адам табиғатынан алып, адамдар арасындағы қалыптасқан шынайы қасиеттердің нәтижесінде одан әрі толыса түседі. «Шындық жолы» идеясы – адам мен көктің арасындағы көзге шалынбайтын, бірақ ешуақытта да үзілмейтін өзара байланыстардың бар екендігін айқындайды. Ол былай деді: «Адамды ұлылыққа жеткізетін дао (жол) емес, керісінше, даоны (жолды) ұлы қылатын адам».
Ал енді даосизм (дао – жол) ілімінің негізін салушы Лао Цзы (б.з.б. VI ғ.) екені белгілі. Ол адамзатты табиғатпен бірлікке шақырған. Лао Цзының тұжырымдауынша, халық даоны негізге алуы қажет. Өз ой-пікірлерін былайша тұжырымдайды: «Адамзат Жерге, Жер Аспанға тәуелді, Аспан даоны, ал өз кезегінде дао табиғилықты қажет етеді». Дао ілімінде жеке адамның адамгершілік тұрғыдан жетілуі – өзін қоршаған ортамен үйлесімділігімен байланыста қарастырылады. Дао – өмірдің қайнар көзі, белсенділіктің үлгісі. «Дао» – заттардың өмір сүру заңы «цимен» бірігіп, әлемнің түпнегізін құрайды. Әлемде барлығы қозғалыста болады, олар үнемі өзгеріп отырады, тіпті осы өзгерістердің нәтижесінде заттар мен құбылыстар өздерінің қарама-қарсылығына айналып отырады. Айталық суық жылиды, сұйық қатады, жақсылық жамандыққа айналады. Түптің түбінде әділет жеңеді, әлсіздер күшіне мінеді, – дейді Лао Цзы.
Міне, Конфуцийдің дао ұғымы мен Лао Цзының даосының арасындағы айырма. Алғашқысы адамгершілік пен әділеттің, шындықтың салтанат құруы үшін адам бойындағы қасиеттерге иек артса, соңғысы жаратылыстың қозғалыс заңдылығын басшылыққа алады. Алғашқысында идеалистік көзқарас басым, соңғысында материалистік нышан бар. Әрине Лао Цзының философиясы Конфуцийдікімен салыстырғанда анағұрлым күрделі. Өйткені ол тек қана адам өмірінің үйлесімділігіне емес, табиғаттың да тепе-теңдігіне бағытталған ілім. Ал Конфуцийдағы орталық тұлға – Адам.
Конфуций үшін ел басқарудың басты мақсаты – халықтың мүддесін қорғау. Оның қағидаларын ескерген ізбасарлары мемлекеттің үш негізгі элементін көрсетті: біріншісі – халық, екіншісі – Құдай, үшіншісі – әмірші-патша. Конфуций өзінің өмірлік қағидаларын қағаз бетіне түсірген жоқ, бірақ оның айтқан ой тұжырымдарын шәкірттері жазба түрінде «Сұхбаттар мен пікірлер» деген еңбекте жан-жақты баяндайды. Кітаптағы әрбір қағида, ой толғаулар «Ұстаз былай деген екен» деп басталады. Бұл баға жетпес құнды еңбек ұлы дананың ілімінен толық мағлұмат беретін жалғыз жазбаша дерек. Өзі өмір сүрген ортаны өткір сынға алып, болашақтан үлкен үміт күткен Конфуций екі заманды өзара салыстыра отырып «Жетілген адамның» (цзюньцзы) идеалын жасады. Жан-жақты толысқан, адамгершілік қасиеттері мол «Жетілген адамның» бойында негізінен екі қасиет болуы қажет, олар: адамгершілік пен парыз сезімі. Ол былай дейді: Нағыз «цзюньцзы» болу үшін тек қана адамгершілік қасиет жеткіліксіз. Ол үшін тағы да басты қасиет – парыз сезімі керек. Конфуций «Жетілген адам», яғни «Қайырымды ердің» бейнесін жасап, оны «қасиетсіз ерлерге» (сяожень) қарама-қарсы қойды. «Қайырымды ер» өз парыздарын терең түсіне біледі, қоғамдық заңдарды бұлжытпай орындайды, ал «қасиетсіз ер» болса тек өз қара басының құлы ғана, бас пайдасын ойлаудан аспайды. Алғашқысы өз-өзіне талаптар қоя білсе, екіншісі басқалардан талап етуді ғана біледі. «Қайырымды ер» үш нәрседен қорқады, олар: киелі Аспан, ұлы адамдар мен даналардың айтқан сөздері, ал «қасиетсіз ер» көктен де сескенбейді, ұлыларды жек көреді, дана адамдардың сөзін ескерусіз қалдырады.
Конфуций ілімінің құндылығы – оның зерттеуіндегі басты нысан – Адам болғандығында. Ол философ бола тұра, ойдың болмысқа қатысы туралы немесе сананың материяға қатысы туралы жазып бас қатырған жоқ. Атомдар мен молекулаларды әңгіме етпеді. Ол адам, оның адамгершілік қасиеті, адамгершілігі күшті адамдардың қоғамдағы ықпалы жайлы ойланды. Бұл туралы ой-пікірлерімен шәкірттерімен бөлісті. Адамның жер бетіндегі лайықты тұрмыс тіршілігі оның даналығымен, парасаттылығымен, білімділігімен тығыз байланыста болатындығын пайымдады. Әйтсе де ол білімді бірінші орынға қойған жоқ. Бірінші орынға адамгершілікті шығарған ғұлама жан-жақты жетілген тұлға болу үшін бір ғана адамгершіліктің аздық ететінін дәлелдеп берді. Әрине оның жетілген адам концепциясын ғана жасамағаны белгілі. Ол адамдар арасындағы әділетті қарым-қатынасты, қоғамның тұрақтылығын, үйлесімділігін жақтады. Бұл орайда әркімді өз орнын білуге шақырды. Сайып келгенде конфуцийлік дегеніміз – әдептер мен ережелер туралы ілім деуге келеді. Ол мәңгілік мәселелерді көтерген ілім. Адам, оның жер бетіндегі орны, қоғамдағы орны, адамгершілік қағидаттары, үйлесімді өмір кешу – бұл барлық қоғамда да маңызды болған мәселелер. Сондықтан Конфуций ілімі ғасырдан-ғасырға жалғаса бермек.
