Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «ЕQ»
Ойда-жоқта ойран салған дерт, әсіресе еңбек нарығына ауыр тиді. Пандемия экономикалық белсенді халық санын қысқартты. Екінші тоқсанда елдегі жұмыссыздар 454 мың адамға дейін жеткен. Алайда қос карантинді қоса есептегенде жұмыссыздық деңгейі 5 пайыздан асқан жоқ дейді Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. Дерт өршіген кездің өзінде жұмыссыздардың саны 900 мың – 1,1 млн аралығында ғана болған. Ведомство оның үстіне жұмыссыздықты жою үшін қаншама бағдарлама қабылдап жатқанын айтады. Еңбек ресурстарын дамыту орталығының мәліметі бойынша Enbek.kz электронды еңбек нарығындағы түйіндеме мен бос орындар саны төтенше жағдай кезінде 23 пайызға дейін азайды. Мемлекеттің осынау деректеріне шәк келтіргендей болмайық, алайда кейде құрғақ статистиканың өмір шындығынан алшақ түсіп жататыны да өтірік емес. Мұны экономист Мақсат Халық та растайды.
– Қазақстанда еңбекке жарамды адам саны – 10 млн шамасында. Елдегі ахуалды 42 500 теңге алған адамдар санынан да байқауға болады. Қатаң карантин болған екі жарым айда 4,5 млн азаматқа осы төлем берілді. Демек, осыншама азамат уақытша болса да жұмыссыз болды деген сөз. Жұмыссыздық деңгейі пандемияға дейін болған. Пандемияға дейін 4,8 пайыз деңгейінде болған жұмыссыздық сәуір айында 45 пайызға дейін шарықтап кетті деп айта аламыз. Блок-бекеттер ашылғаннан кейін ұлттық экономика министрлігі жұмыссыздық деңгейі 5,8 пайыз болды деп мәлімдеме жасады. Біз, экономистер бұл дерекпен келіспедік. 45 пайыздан 5,8 пайызға ыршып түсуі мүмкін емес қой. Бізде қызмет көрсету саласында істейтін жастар, қаншама халық жұмыссыз отыр. Карантин аяқтала салысымен жұмыссыздардың бәрі жұмыс тауып кетті деу шынайы емес, – дейді экономист.
Экономика ғылымдарының докторы Сәуле Қалиеваның айтуынша, пандемия еңбек нарығы заңдылықтарын өзгерте бастайды. Адамдар тығырықтан шығу үшін жеке қабілетін дамытуға күш салады, қосымша білім алу жолын іздейді, өзін дамыту еңбек нарығында оза шабудың бірден-бір жолы екенін түсінеді.
– Адам қай кезде де әйтеуір бір амалын табады ғой. Жұмыс берушілер жұмыс орнын қысқартты, не болмаса жалақыны азайтты. Бұл адамдардың өздеріне жаңа кеңістік іздеуіне жол ашады. Болашақта тұрақты жұмыс орны тура қазіргідей сұраныста болмауы мүмкін. Байқасақ, қазір қашықтан жұмыс істейтін адамдарға деген сұраныс артып жатыр. Менің ойымша, індет біткен соң интернет-дүкен қызметкері, жеке қаржы консультанты, интерьер дизайны, әлеуметтік жұмысшыларға деген сұраныс көбейеді. Жалпы, қазіргі қиын кезең адамдарға онлайн платформаларды меңгеруге, әлеуметтік желі функцияларын үйреніп, пайдалануға, контент-менеджмент, тайм-менеджментті меңгеруге міндеттеп тұр, – дейді сарапшы.
Маман айтқан тағы бір мәселе – жастардың мамандық таңдауда адасуы. Аты дардай саланың дипломын еншілеп, бірақ нәпақаны басқа кеңістіктен іздеу біздің елде әдетке айналғандай көрінеді. «Түйені жел шайқаса, ешкіні көктен іздейтініміз» сияқты сақадай маман абдырап қалғанда, өз саласы бойынша жұмыс істемей жүрген жастар, тіпті қиналды.
– Жастар нарық заманына бейімделуі керек. Жастар тәжірибесін арттырып, қабілетін дамытпауы салдарынан жалданып жұмыс істеуге мәжбүр болады. Өнімділігі төмен салада жалақы алғанына риза. Қазір 76 пайызға жуық жастар жалдамалы жұмыспен күн көруде. 24 пайыз жас қана өз-өзін жұмыспен қамтып отыр, – деді С.Қалиева.
Мамандардың сөзіне сүйенсек, тап осы жерде еңбек өнімділігі мәселесі туындайды. Өйткені дәл осы еңбек өнімділігі экономиканың әлеуетін көтереді, ІЖӨ көрсеткішін арттырады. Ал ішкі ортадағы бәсекенің әлсіздігі, азаматтардың жұмысына, мамандығына махаббатпен қарай алмауы да еңбек нарығындағы өнімділікті әлсіретіп тұр. Заң ғылымдарының кандидаты Аида Егембердиева Center of Business Analytics GSB UIB тікелей эфирінде осындай пікір білдірді.
– Мәселен, Жапонияда және Египетте адамдар бір жұмыс орнында 30-40 жыл жұмыс істейді. Жұмысына ерекше жауапкершілікпен қарайды. Әркім өз ісін терең меңгеріп, істегенде ғана керемет нәтиже шығады. Әрине, бұл ретте жұмыс берушілердің де ықпалы бар. Олар адамдарды ынталандыруы, адамдарға мотивация сыйлайтын тиімді бағдарлама құра алуы, KPI (Key Performance Indicators – тиімділіктің басты көрсеткіштері) белгілеуі, белгілі бір мерзімде орындалуы тиіс жұмыс көлемі үшін тиісті міндеттер мен жұмыс коэффициентін қоя білуі өте маңызды. Осының бәрі үйлесім тапқан кезде ел де дамиды. Еңбек өнімділігі де артады. Осыдан 15 жыл бұрын жұмысқа тұруға келген кандидат қазақ, орыс, ағылшын тілдерін біліп тұрса, біз оны бірден жұмысқа алатынбыз. Ал қазіргі нарықтың талаптары басқа. Сондықтан елдегі кәсіби шебер қызметкерлер санының көбеюі де жастардың өзіне байланысты болып тұр, – дейді А.Егембердиева.
Finprom.kz мәліметінше, бірінші тоқсанның қорытындысы бойынша елдегі жұмыссыз жастар саны 78,9 мыңға жеткен. Бұл елдегі жалпы жұмыссыз азаматтардың 17,8 пайызы екен. Жыл аяғына дейін аталған көрсеткіш 3,8 пайызға дейін қысқарыпты. Көбіне жастар құрылыс, мемлекеттік басқару, міндетті әлеуметтік қамсыздандыру салаларында жұмыс істеп жүр деген дерек келтіріпті. Сарапшы С.Қалиеваның айтуынша, пандемия әсерінен коммерциялық жылжымайтын мүлік нарығында және қоғамдық тамақтану орындарында құрылымдық өзгерістер туындайды. Қызметін онлайн-сервиске сапалы түрде көшіре білген ұйымдар ғана ұтады. «Әрине, бәрі бірдей қашықтан жұмыс істеуге көше алмас. Алайда жұмыс істеудің пайда болған осынау бір тосын түрі жаңа технологиялардың дамуына, біздің оны игере білуімізге, цифрландырудың дамуына, интеллектуалды жұмыс әдісінің алға басуына ықпал етеді», дейді.
Әзірге мемлекет азаматтардың жұмыспен қамтылуы үшін қолдан келген шараларды ұсынып-ақ жатыр. Соның ішінде «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасы жайлы ауыз толтырып айтуға болатын шығар. Биыл 10 айда 580,9 мың адам осы бағдарламаға қатысқан. Оның 380 мыңға жуығы жұмыс тапса, 230 мыңнан астамы тұрақты жұмысқа орналасқан. Айтпақшы, осы бағдарлама аясында жастар практикасы да жүзеге асады. Оқуын енді бітіріп, еңбек нарығына қадам басқан жастар аталған практикаға қатысу арқылы еңбек өтілін алады. Біздің кейбір бюрократиялық ұстанымдарға «адал» жұмыс орындары дипломды енді алған жастан өтіл сұрап, тауын шағып жатқанын жиі естиміз, жиі көреміз ғой. «Еңбек» сол олқылықтың да орнын толтырады екен. Бағдарлама аясындағы «Бастау Бизнес» жобасы да кәсіпкерлік негіздеріне үйретеді. Іліп алып кеткендер кәсібін ашып та жатыр. Мемлекет осынау стандартты жүйеге негізделген жобалармен қатар жастарды дамытудың, жұмыс орнын құрудың заманауи жолдарын тауып жатса, тіпті құба-құп.
Жылдар өткен соң ұйымдардың қашықтан жұмыс істеуін жалғастыра бергенін, мекемелердің сапалы видеоконференция жасай алатын құрал-жабдықпен қамтылғанын, онлайн оқу, онлайн жұмыс істеудің жоғары дәрежеде жолға қойылғанын, жастардың бұрынғыдан білімді һәм мобильді бола түскенін көріп, «бұл бір пандемиядан қалған сапалы сарқыт болды» деп отырармыз.
Абай АЙМАҒАМБЕТ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
