Құсқа айналған қыз

Сол зерттеуінде қаламгер «Руми Ләйлі-Мәжнүнді жер бетіндегі өмірден құдіретті тұспалға шен­дес­тіріп, ұшпаққа шығарды. «Жү­ректің әмірі», «Жүректің бұйрығы» концепциясын Низами, Руми, Хафиз, Кемал Худжанди мен Жәми енгізді. Руми адам тұлғасын құдайшыл жаратылыстың шыңы­рау биігіне көтерді», деп жазды. Кейін де жазушының шығыс әде­биетіне тән ерекшеліктер, сыр-сипаттар кеңінен қамтылған ма­қа­лаларын бірнеше қайтара зерделеп оқыдық. «Тобылғысай», «Мұнара» кітаптары арқылы көр­кем­дік әлеміне саяхат жасадық. Әйт­се де осы кітаптарды оқу бары­сында қаламгерді басқалардан ерек­шелеп тұратын нәрсе – оқу-то­қудың көптігі, шеберлікті шың­дау мақсатындағы ізденістер емес екендігіне көз жеткізгендей болдық.

Әрине, қаламгер туралы сөз қозғаған кезде біз «Қоңырқаздан» айналып өте алмаймыз. Бұл әңгі­менің магиялық қасиеті бар. Жаныңның әлдебір түкпірінен қоңырқазға айналып, ұшып кеткісі келетін бір жаратылысты оятып алған сияқты күй кешесің. Бұл әңгіме адам жанының тазалыққа, бейкүнәлікке шексіз ғашықтығына қойылған ескерткіш сияқты. Ма­гияны да тегін айтып отырған жоқ­пыз. Қаламгердің өзі әңгімені орыстың көрнекті жазушысы Андрей Битов «магиялық реализм» деп бағалағанын сұхбаттарында жеткізіпті.

Жалпы, «Қоңырқаз» өте көп талданбаса да, қазақтың мықты қаламгерлерінің аузына ауық-ауық іліккен шығарма. Сол себепті жазушының аты аталғанда еске бірден «Қоңырқаз» түседі. Идеясы Ганс Христиан Андерсеннен алын­ған шығарма не туралы?

Бір деммен оқылатын әңгіме­де­гі ең ғажап сәт – қыздың құсқа айналып ұшып кетуі. Ең алдымен әлдебір жігітке алданып қалған жас қыздың ауылдағы қойшы ағасына хат жазғаны баяндалады. Егер олар бойжеткенді өзекке тепсе, ары қарайғы тағдыры беймәлім...

Қойшының қарындасын қа­былдағаны, бойжеткеннің құстың жұмыртқасына жеріктігі, соңыра нәрестені дүниеге әкелуі бір дем­мен оқылады. Түсінбей кібіртіктеп қа­лу сосын басталады. Бұл – сәби­дің арқасында құстың қанатына ұқсас шеміршектің өсе бастауы. Қызының жұмбақ жаратылысын өзгеден жасырған анасы оны бастауыш сыныпта оқудан шығарып алады. Өйткені қызы мектептен жылап келеді, оқушылар оны «бүкір» деп мазақтайды. Арқасынан өсіп келе жатқан қанаттары оны бүкір етіп көрсететін. Таңнан кешке дейін үйде отыратын қыз бала сурет сала бастайды. Басқа ештеңені емес, тек құстардың суретін.

Ана жүрек бұл баланың ерек­шелігін сәби кезінде-ақ сезеді. Сол үшін өзін паналатқан ағасының үйінен көшіп кетеді. Әйтпесе, ағасы сәби туғанда қатты қуанған, сәбиге мейірімі оянған. «Бауырыма салып алам» – деген дәмесі де бар еді. Өйткені оларда бала жоқ. Алланың шеберлігін қараңыз, осы сәби дүниеге келіп, ерлі-зайыптының оған мейірімі оянған соң, көп өтпей олардың да отбасында сәбидің күлкісі естіледі...

 Енді осы оқиғаны магиялық реализмнің қалыбына салып тү­сіндіріп көрейік. Атақты «Жүз жыл­дық жалғыздық» әдебиеттегі магиялық реализмнің ең таңдау­лы мысалы. Шығарма емес, ер­тегі оқыған сияқты боласың. Бі­рақ бәрібір шындық ретінде қа­былдайсың. Адамға торайдың құй­рығы өсіп шығуы мүмкін нәрсе емес, бірақ, күнәға, былыққа белшеден батқан жиіркенішті, күнәһар пенделерге торайдың құйрығы өсіп шығуы керектігі туралы ой адамның санасында әбден мақұлданған, бекіген. Яғни адам өз нәсілін ондай «құрдымға» қия алады. Сондықтан романдағы кейіпкерлерге торайдың құйрығы өсіп шығуын оқырман кедергісіз қабылдайды. Дәл сол себепті «Қоңырқаз» әңгімесіндегі кішкентай, бейкүнә сәбиге қос қанаттың өсіп шығып, оның адамдардан қорлық көрмеуі үшін аспанға ұшып кетуін де оқырман еш кедергісіз шындыққа балай алады. Екіншіден, магиялық реализмге тән бір ерекшелік – адамның сезімдері мен құмарлықтары егжей-тегжейлі, ашық жазылады. Әңгімеде сәбидің анасының құстың жұмыртқасына жерік болғаны, жұмыртқа жеп жүріп жерігін басқаны сәтті суреттелген. Әйелдің жерік халін жеріне жеткізе баяндайтын қаламгер бір нәрсеге аса мән береді. Ол – жұ­мыртқаны ұрлап жеу деталі. Осы жерде болашақ некесіз сәбиді дүниеге әкелетін ананың жұрт көзінен жасырын, өткен шақтағы «ұрлықы» құмарлықтары туралы тұспалдайды... Үшіншіден, магиялық реализмге тән тағы бір ауқымды ерекшелік – ол кейіп­керлердің бір-біріне қарама-қай­шылығы. «Қоңырқазда» көп кейіп­кер жоқ. Сөйте тұра олар бір-біріне ұқсамайды. Бәрі бір-біріне қарама-қайшы. Олар бір-бірімен дауласып, бет жыртысып жатқан жоқ. Бірақ әртүрлі танымдағы адамдар. Санамалай берсең, ол әдіс ар­қылы басқа да ерекшеліктерді шығаруға болады. Бірақ осының өзі-ақ әңгіменің нағыз магиялық реализм сипатында жазылғанын көрсетіп тұр. Ең бастысы, әңгімені оқыған оқырман жас қыздың құсқа айналып кетуімен «келіседі».

Қаламгер «Қоңырқазды» жиыр­ма екі жасында жазыпты. Бұл жас­та азды-көпті ізденіс бол­ға­нымен, шеберлік қалыптасып үл­гермейді. Адамтану, өміртану тә­жірибесі де аз. Сондықтан жиыр­ма екідегі қаламгерге ерекше көркем тұрпаттағы әңгіме тудыру үшін қалатын нәрсе – туа­бітті жазушылық дарын мен Аллаға деген ерекше сенім. Оның қорламайтыны, адам жаны тек соның жанынан ғана пана таба алатыны туралы ойлар қазақ әде­биетіне сипаты сұлу, мазмұны терең «Қоңырқазды» қосты.