Қарағандылықтар әрдайым Елба­сы­ның қайраткерлік, сая­сат­керлік жолы осы өңірден бас­тал­ға­­нын мақтан етеді. Нұр­сұлт­ан Әбіш­ұлының өзі де Теміртау ол үшін өмір университеті бол­ға­нын талай мәрте мәлім еткен. Алыс­тағы 1958 жылы орта мек­теп­ті бітірген жас Нұрсұлтан гор­­новой мамандығы туралы тү­сі­­нігі болмаса да, мектеп оқу­лық­тарынан домна пеші дегеннің не еке­нін жақсы біл­гендігі сөзсіз. Қара тас­ты қо­ры­тып, шойын алатын бұл мамандық оған нағыз ерлердің ісі болып кө­рінген. Сондықтан республикалық «Ле­нинская смена» газетінде қазақ жас­­­тарын металлург мамандығын иге­ріп, Қарағанды облысының Темір­тау қаласында жаңадан салынып жатқан металлургия зауытына жұмысқа шақырған үн­деу елең еткізген. Сөйтіп, жүрек қа­ла­уымен өзі сияқты жетпіске жуық қазақ­стан­­дық жаспен бір­ге Украинада, Днепр өзе­­нінің жа­­ғасында орналасқан Днеп­род­зержинск қаласындағы №8 техни­ка­лық училищесіне «Домна пешінің горновойы» мамандығы бойынша оқуға түседі. Горновой деген кім? Кейін білікті ме­таллург Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі ма­ман­дыққа мынадай мінездеме бе­ре­ді: «...Горновойдың еңбегі деген не? Скрапты уату үшін ауыр сүймен, оны шы­ға­ру үшін жалпақ күрек керек. Ал оның іші – тозақ, температура екі мың градусқа жуық. Оның үстіне газ, шаң. Жүктеме ғала­мат. Үнемі оттың алдын­да­сың, ауысымда орта шелек тұзды су ішесің және сон­шасы бойыңнан ағып кетеді. Ыстық пен ауыр жүктемеден көбісінің мұрнынан қан кетті...».

Жас Нұрсұлтан мен оның серік­терінің училищеде қалай оқы­ғаны, ұстаздарының ма­ман­дыққа қалай баулығаны өзінің «Әді­леттің ақ жолы» («Без правых и левых», 1991 ж.) атты кітабында қызықты су­рет­телген. Олар Днепр металлургия зауытында өндірістік тәжірибеден өтіп, металлург ма­ман­дығының қыр-сырына қа­нығады. Училище түлек­те­рімен жолығып, әңгімелескен бір топ қара­ғандылық журналист (А.Жан­ғо­жин, Э.Широкобородов, В.Рыж­ков, В.Петухов) пен алма­ты­лық қаламгер В.Жан­дәу­ле­тов құрастырған «Та заводская проходная...» (2008 ж.) кітабында олар­дың алғашқы қадамдары, одан кейін­гі тағдыры жан-жақты баяндалады. Өлкетанушы журналист Айтбай Сәулебектің «Елба­­сы­­ның алтын бесігі» (2011 ж.) және «Құрыш Тұлға» (2017 ж.) ат­ты кітаптары да осы біз қарас­ты­рып отыр­ған кезең туралы сыр шертеді.

Қазір сол жастар оқыған училище «Каменск жоғары кәсіби училищесі» деп аталады. Училище ди­ректоры Вадим Неклеся биыл Елорда күні қарсаңында онлайн режімде өткізілген дөңгелек үс­тел­ге қатысып, өзі­нің әң­гі­ме­сін­де Нұрсұлтан Назар­баевты курс­тастары мен ұстаз­дары есте­рін­де мықтап сақтағанын айтты. Нұрсұлтан Әбішұлының өзі де Президент болған жылдары учили­щеге серіктерімен үш рет барып, тамаша кездесулер өткізген екен. «№8 техникалық училище – менің негізім. Осында оқыған жылдарымды өмір бойы зердемде ұстап келемін. Қазір менің кім болғаным дәл осы жерден бастау алған шығар», деген жазу қал­дырып кеткен екен бір келгенінде учи­лищенің пікірлер кітабында оның даңқ­ты түлегі.

Сондай-ақ В.Неклеся 1960 жылы 19 жастағы Нұрсұлтан тур­алы жазылған мақа­ланы көр­сет­ті. Онда училищеде жас қазақ жігіттері түрлі метал­лург маман­дық­­тарын игеріп жатқандығы жа­зыл­ған. Солардың арасында Нұрсұлтан Назар­баев гор­но­вой­лық­қа оқып жатқан курс­тастарына көмектесіп, көзге түседі. Айт­пақшы, оқудағы табыстары үшін Нұрсұлтан Назарбаевқа үсте­ме стипендия таға­йындалған. Сонымен қатар бір топта оқитын досы Қабидолла Сарекеновпен бірге түскен фотосуреті де жа­рық­қа шы­ғып­ты.

Болашақ горновойлар оқу­ла­рын біті­ріп, Теміртауда құры­лысы аяқталып қал­ған №1 дом­на пешіне жұмысқа орна­ла­сады. 1960 жылдың 3 шілдесінде көп­тен күткен күн де туады. Барша Одақ­тың комсомол-жас­та­­рының күшімен салынған №1 домна пеші іске қосылып, Қазақстанның тұңғыш шойыны алынды. Алғашқы шойын алу вахтасына жас металлург, №1 домна пешінің шойын­шысы Нұрсұлтан Назарбаев та қатысқан еді. Республика өміріндегі осынау айтулы оқиға салтанатты түрде атап өтіліп, жиында Маг­нит­ка құрылысшылары мен ме­тал­лургтерін Қазақстан Ком­пар­­тиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхаммед Қонаев құттықтайды. Міне, осы күн содан бері Қазақстан Маг­нит­ка­сы­ның туған күні болып есеп­теледі.

Училище түлектерінің арасынан еліміздің болашақ Тұңғыш Президенті, алты ғылым докторы, Жоғарғы сот төрағасы, атақты металлургтер, қазір­гі кәсіпкерлер, мұғалімдер, басқа да жо­ға­ры және орта арнаулы білім­ді ма­ман­дар шықты. Солардың бірі Қаби­дол­ла Сарекенов. Ол Қарағанды металлургия зауытының домна цехында қатар­дағы шойыншы болып қадамын жасайды. Содан горновой, газ беруші, домна пешінің өндіріс шебері сияқты сатылардан өткен соң ғылыммен айналысты. Партиялық жұмысқа шақырылып, Теміртау қалалық партия комитетінің екінші хатшысы болып сайланады. Ал еліміз тәуелсіздік алған жылдары бірқа­тар лауазымды қызметтер атқарды. Белгілі металлург-ғалым. Қазақстан Рес­­­пуб­ликасының ғылым мен техника са­ла­сындағы Мемлекеттік сыйлығының лау­­реаты. Оның ғылыми жұмыстары өзі бір кезде құмарта таңдап алған домна өн­дірісіндегі металл балқыту процесін жетіл­діруге арналған еді.

Тәуелсіз Қазақстанның тұң­ғыш сырт­қы істер министрі Төлеу­тай Сүлей­ме­нов те еңбек жо­лын бірінші домнадан бас­та­ған. Тек ол тағылымдамадан Орал­дың Магниткасында өткен. Ол да айтулы 3 шілде күні алғашқы балқыманы алуға қатысып, сол кезден бері Нұрсұлтан, Қабидолла сияқты еңбектес достарымен жұптары жазылмай жүрді. Бірге Қарағанды политехникалық инс­ти­тутына түсіп, ақыры Темір­­тау­дағы зауыт-жоғары техни­ка­лық оқу орнын (ЖТОО) тәмамдаған. Нұрсұлтанның ізімен комсомол, партия қызметтерінде болды. Бұдан кейін жолдамамен Сыртқы істер министрлігінің дип­ло­матиялық академиясында оқуға тура келеді. Елге дипло­ма­тия­лық қызметке білімді, отаншыл азаматтар қажет еді.

– Біз үшеуміз танысқан күн­нен бірге жүріп-тұрдық. Гор­новойшы-металлург қыз­ме­тін бірге бастап, от-жалынына кү­йіп, жатақханада бірге жат­тық. Қоғам­дық жұ­мыс­­тарға ара­лас­тық, жоғары оқу орнында да қатар оқыдық. Ара­­­^­мызда Нұр­сұл­тан Әбішұлы үне­мі алда жү­ретін. Қара­пайым жұ­мыс­кер­ден Президент дәре­же­сі­не көте­ріл­ген ол кісінің қайраты мен та­бан­ды­лы­ғы – қайта­лан­байтын ерлік, – деп ағынан жарыла айтудан жа­лық­­пай­ды ол.

Міне, Қазақстан Магниткасы, Темір­тау қаласы осы үш айырылмас досқа, олармен бірге қызмет ет­кен талай аза­маттарға алтын бесік болды. Олар еңбек­тен өз ба­қыттарын тапты. Өсті, өр­кен­де­ді. Туған жеріне, еліне адал қызмет етті.

Мұндай сөзді теміртаулықтар әлі күнге дейін ауыздарынан тас­тамайтын Олег Сосковец тура­лы да айтуға болады. Ол да маман металлург ретінде ең­бек қа­дамын қатардағы жұмысшы, Қар­мет­комбинаттың №2 қаңылтыр қақ­тау цехының вальцовщигі болып бастаған. Содан комбинаттың бас директоры дәрежесіне дейін көте­ріл­ді. Сырттан қойылған жоқ, өз еңбегімен біртіндеп өсті, бұл оның адамдармен тіл табы­са білетін асыл қасиетінің арқа­сында мүмкін болды дер едік. 1991 жылы КСРО-ның метал­­лургия министрі болып жоға­­рылатылды. Кейін Пре­зи­дент Нұрсұлтан На­зар­баев Мәс­кеу­ден ша­қыртып алып, тәуел­сіз­ді­гі­міздің басын­дағы күрделі ке­­зеңде Премьер-Минис­трдің бірін­ші орынбасары – Өнеркәсіп министрі етіп таға­йын­да­ды. Олег Николаевич Мәскеуде қандай лауа­зымды қызмет атқарса да өзінің Темір­тауын бір сәт те ұмыт­­пайды, құрыш­шылар қала­сын­­дағы маңызды іс-ша­раларға қал­май келіп жүреді. Биыл­ғы ұйым­дастырылған дөң­ге­лек үс­тел үстіндегі әңгіме-дү­кенге де қа­­ты­­сып, өткен күн­дер­ді еске алыс­ты. Ол Нұр­сұл­тан Әбіш­ұлы­ның комбинат парт­ко­мы­ның хатшы­сы болған кезең­­де Қазақ­стан Маг­­нит­ка­сында берік ұжым қа­лып­­тастыруға сіңірген еңбегін атап өтті. Соның ар­қасында Те­мір­­­тау ме­тал­лург­те­рі қазірде әлем­­­дік нарықта көш­бас­шы болып отыр.

Негізінде Теміртаудың өнді­ріс­тік тарихы әріден басталады. Соғыс жылдары көшіріліп әкелген зауыттың негізінде металл сынықтарын қорытатын кә­сіпорын тез арада бой көтеріп, 1944 жылдың 31 желтоқсанында жаңадан іске қосылған мартен пешінен тұңғыш Қазақстан болаты балқытылды, ұсақ прокат стандары қатарға тұрды. Бұл Қазақстан қара металлургиясының тұңғышы еді. Жасанды каучук зауыты, КарГРЭС-1 атанған электр стансасы, құрылыс тресі сияқты өндіріс ор­ындары бар Самарқан жұ­мысшы поселкесі қаулап өсіп, көп ұзамай 1945 жылдың 1 қазанында қала мәртебесін алды. Оған да, міне, 75 жыл толып отыр.

Қазақстан Магниткасында алғашқы домнадан кейін бірінің қуатынан бірі артық тағы үшеуі салынды. Екі агломерат фабрикасы, жеті кокс батереясы, болат балқытатын ауыр салмақты мартен және конвертер цехтары, металды ыстықтай және суықтай өңдейтін прокат стандары іске қосылды. Сөйтіп, біртіндеп толық металлургиялық циклды өндіріс пайда болды. 1970 жылы ескі зауытпен бірігіп, алып өндіріс – Қарағанды металлургия комбинаты құрылды.

Комбинат металлургтерінің ерен еңбегі, Елбасының құрыш қалада қал­дыр­ған іздері Тұңғыш Президенттің тарихи-мәдени ор­та­­лығындағы экспонат­тар­да сайрап тұр. Нұрсұлтан Әбішұлы ком­­бинат партия комитетінің хат­­шысы болған жылдары жар­­ғақ құлағы жас­тық­қа тимей ме­тал­лургтердің әлеуметтік жағ­­­да­йын жақсартуға барын сал­ды. Тіпті ор­талық «Правда» газетіне мақала жазып, мәселені Кремль­дің төрінде, Орталық партия коми­тетінің хатшылығында кө­те­ру­ге қол жеткізді. Мұны қала тұр­­ғын­дары ерлікке балап, әлі күнге дейін жыр қылып айтады, өйткені содан кейін жағдай жақсы жағына қарай күрт өз­ге­ре­ді. Нарық қыспағы туындаған шақ­­та комбинатқа қуатты инвес­тор тауып берген де Нұрекең десе­ді комбинаттың тәжірибелі ма­­ман­дары.

Бүгінде кәсіпорынның аты өзгер­ге­ні­мен, ұжымның жоғары кә­сіби шебер­лігі сол қалпында. Тұңғыш Президентіміз қай уа­қыт­­та болсын комбинаттың жұ­­­мы­­сын қадағалап, өндіріс мә­дениеті мен қала халқының әлеу­меттік жағдайын жақ­сартуға үнемі зер салып отырды. «Ел­ба­сының тапсырмасы­мен Қарағанды облыс­­тық әкімшілігі мен компания бас­шы­лығы арасында Темір­тау қа­ла­сын­да бірнеше әлеу­меттік ны­сан­ның құры­лы­сын салуға ме­морандум жасалды», дейді «АрселорМиттал Темір­тау» АҚ атқа­рушы директоры Вадим Басин. Со­ның бір парасы ретінде биыл Елорда күні қар­­саңында қала­да елу адамдық емхана ашыл­ды.

Металлургтер қашанда уәдеге берік. Теміртау қаласының 75 жылдық мере­кесі күндері облыс әкімі Жеңіс Қасым­бек құ­рыш­шы­лар қаласында болып, жаңа құрылыстарды аралады. Атап айт­қан­да, компанияның қар­жысына дене шынықтыру-са­­уықтыру кешені салынып, пай­­­далануға берілді. Мұнда бір уақытта 320 адам спортпен ай­налыса алады. Күрес, фут­бол, баскетбол, бокс зал­да­ры және көрермендерге ар­налған стендтер бар. Алдағы жылы «Ме­таллург» стадионы күр­де­лі жөндеуден өтеді. Ал «Имс­тальком» компания­­сы те­мір­­­­тау­лық­тарға ашық теннис кортын тарту етті. Сондай-ақ қа­л­­а­ның кәсіпкер әйелдер қауым­дас­­тығы тұрғындарға алма бағын сыйлады.

Теміртау өндірісті қала ре­тін­­де елі­міз­дегі экологиялық ахуа­­лы күрделі өңір­лердің бірі еке­­ні белгілі. Соған орай ком­па­­ния басшылығы жылма-жыл қала­ның ауасын тазартуға ба­ғыт­­талған шаралар қолдануда. Ке­йінгі жылдардың өзінде агло­ме­рат өндірісінде шаң тазарту жүйесі, 1-конвертердің газ тазарту қондырғысы, әк күйдіру цехында айналмалы пештің газ тазарту же­лі­сі іске қосылды. Қыруар қар­жы қа­­жет ететін бұл жұмыстар жал­ғаса бермек.

Кезінде қазақтың классик ком­по­­зиторы, Қарағанды өңірінің ту­ма­сы Сыдық Мұхамеджанов:

– Жарқырайды Теміртаудың оттары,

Күн таңырқап, көкжиекке тоқ­та­ды, – деп әніне қосқан құрыш қала заман қыспағына қарамастан қа­тардан қалмай, өркениеттің жолы­мен өрге басып келеді.

Қайрат ӘБІЛДА,

«Egemen Qazaqstan»,

Аман ЖАНҒОЖИН,

ардагер журналист, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты

Қарағанды облысы