Нұржан Қуантайұлы: Жазушы – өмір драмасының кейіпкері

– Нұржан аға, Желтоқсан туралы «Қараөзек» романы оқырманнан қандай ба­ға ал­ға­нын әдебиеттегі тұс­тас­­та­ры­ңыз өз әлінше пайым­дауға тырыс­ты. Бір анық дү­ние: шығарма зерделі оқыр­ман жүрегінің жүлдесін алды. Герольд Бельгер «қазақ әде­бие­тінде бұрын-соңды сондай дәл­дікпен, нақтылықпен, шына­йы деталь-көріністермен бейнелен­ген кеңестік дәуірдегі түр­ме өмірінің қыртыс-қалта­рыс­­та­рын нанымды және жан-жақ­ты ашып суреттеген көр­кем шы­ғарманы тұңғыш рет оқы­дым» деп сүйсінген романға материалды қалай жинадыңыз?

 – Алматыдағы Желтоқсан дүр­белеңіне катысып, лагерьлер­де отырып келген жігіттердің бір­сыпырасымен әңгімелестік, сыр­ластық. Алаңдағы оқиға жөнінде, әсіресе түрме, лагерь өмірі туралы көп материал жинадым. Әйткенмен басты міндет тарихи зерттеу емес, көркем шығарма жазу болған соң сол күндердің рухын көрсете білу керек, ал ол үдеден шыға алдық па, оны оқыған жұрт айтады ғой.

– Романдағы басты кейіпкер Хақназардың прототипі кім, жоқ әлде ойдан құралған образ ба? Гер­ағаң: «Осы Хақназар автор­дың өзі емес пе екен?» деп ой тол­ғапты.

– Романдағы кейіпкердің бәрі – жиынтық образ, бірақ олардың көп сипаты өмірдегі адамдардан алынған. Әдебиетке өзінің қайта­ланбас өмірімен, іс-әрекетімен есте қалатын кейіпкер сомдау оңай дү­ние емес. Кейіпкердің бұрынғы дү­ние­лердегі әлдебір тұлғаға ұқсай беруі, схематизмі – бүгінгі көркем әдебиет проблемасының бірі болып отыр. Суреткер елеулі, есте қа­лар кейіпкер сомдап жасамаса, шы­ғарманың үлкен немесе кіші формасын жазудан келіп-кетер ештеңе жоқ.

– 1991 жылдан кейінгі үш-төрт жылды, табалдырықтан енді аттаған нарық заманын қам­тыпсыз. Жаңа кезеңді суреттеу қиын болған жоқ па?

 – Мопассанның айтқан сөзі ­бар: «Адамның мінез-құлқы, түсінігі, сенімі, сезімі – бәрі заманына қа­рай өзгеріп отырады» деген. Иә, заманның жаңаруы, түрленуі бо­лып жатқанда әдебиеттің де жаңар­мауы мүмкін емес. Ұғым мен пі­шін­нің үздіксіз ауысып отыруы – тіршіліктің заңды құбылысы. Сол себепті суреткер жаңа заманның келгенін тұла бойымен сезіне білуі тиіс. Өз дәуірінің басты сипатын ерекшелеуі керек. Мен өз заманымның әсерін эпикалық шы­ғарма етіп бергім келді. Роман жанрын сондықтан қолай көрдім.

– «Қараөзекті» жазған уақыт әдебиеттің оқылмайтын кезеңі еді. Романыңыз көпшілікке жетпей қалған жоқ па?

– «Қараөзек» романы осыдан 20 жыл бұрын жазылды, 2001 жы­лы мың данамен жарық көрді, көпшілікке, рас, жетпеді. 2013 жы­лы бес жүз данамен шықты, ол да жетпейді, әрине. 2015 жылы мем­лекеттік тапсырыспен екі мың дана болып шықты, оның бәрі кітапханалардан артпады. Оған өкін­беймін, біздің елде кітап тарату жүйесі жоқ қой. Облыс ор­та­лықтарының өзінде бір-екі ғана кі­тап дүкені бар, оның өзінде қазақ кітабы жоқ, содан кейін жа­рықтық біздің қоғамнан не сұрай­сыз?..

– Кітап тарамайтын қазіргі заманда роман жанры оқылмай қалады деп қорықпайсыз ба?

– Бұдан елу-алпыс жыл бұрын Еуропа әдебиетіндегі кейбір сыншылар «қазіргі әдеби талаптарға жауап бере алмайтын жанрлар бар, оның ішінде роман әдеби форма ретінде өзінің беретінін беріп болды» деп жаназасын шығарып қойған екен. Орыстың Варлам Шаламов секілді жазушылары да осы пікірде болды. Солар айтты екен деп роман жазылмай қалды ма? Жоқ. Осы ғасырда да роман жанр ретінде өзін жойған жоқ. Жойылатын түрі де көрінбейді. Лев Толстой өмірінің соңында әдеби хатшысына «әдебиеттің көркемдігі енді төмендей бермек, ендігі көркем әдебиет телеграф стилінде болады» деген. Одан бері бір ғасырдан астам уақыт өтті, әдебиет әжептеуір өзгеріске түсті, бірақ Толстой айтты екен деп телеграф стиліне шейін құлдырап кетті ме? Жоқ, әрине.

– Роман сияқты үлкен жанрға үлкен дайындық керек шығар?

– Ешкім аспаннан аяғы салбырап түспейді ғой. Мықты прозашы, күшті романшы әуелі шеберлікке машықтана бастап, жылдар өте келе ғана сүйекті дүниелерін жаза алған. Талант алмас кені секілді емес пе, оны қырнап, жөндеп, зер­герлік өнерін салып, шебердің қо­лынан шыққандай, әдемі гауһар тас­қа айналдыру керек, турасын айтқанда, дамыту керек, ол үшін темір тәртіп, жанкешті еңбек қажет. Өзінің ірі жазушы екеніне сенген жас қаламгер биік мұнара тұрғызу үшін он мыңдаған кірпішті жылдар бойы жалғыз өзі қалап шығуы керек екенін әу бастан түсінгені жөн. Ал ол мұнара мықты, әдемі, ке­лісті болып шыға ма, жоқ па, оны құдай берген талант пен ауыр еңбек қана шеше алады. Бұл та­қырып жастарды қызықтырса, Фло­бердің хаттарын (әсіресе Луиза Колеге жазған хаттарды) оқуға ке­ңес берер едім, оның күндіз-түні қалай еңбек еткенін, шеберлік­тің шыңына қалай шыққанын осы хаттарынан-ақ білуге бола­ды. Ше­­лектеп төгілген қара тердің нә­­ти­жесінде ғана Флобердей ұлы жазу­шының «Бовари ханым» романы жаңа прозаның бас­тауы болды. Флоберден кейін Еуро­па, орыс ро­маншылары осылай жаза бас­тады. Осындай ұлы ав­торлардың арқасында әлем әде­биеті жаңа сатыға көтерілді. Кейін фантастикалық шығар­малардың жаңа формалары пай­да болды, өткен ғасырдың 60-70-жыл­дарында жапон және ла­тын америкалық әдебиетте жаңа леп­тегі романдар жарық көрді. Айта берсе, бұл тарапта әңгіме көп. Әйт­се де, Батыста әдебиетке жа­ңа­лық әкелеміз деп жолдары бол­маған (әйтпесе таланты жетпеген) қаламгерлер де жоқ емес. Мәселен, XX ғасырдың 60-жылдары Роб-Грийе бастаған кейбір прозашылар мен әдебиет теорияшылары «жаңа роман» теориясын жасап, жаңа үлгіде шығармалар жазды. Бірақ ол эксперименттері күткен нәтиже берген жоқ.

– Жазушы қоғамдық пікірдің ыңғайымен жүруі керек пе, қа­лай ойлайсыз?

– Жоқ, әрине. Мәселен, қоғам­дық пікір жемқорлықты әдепкі, қа­лыптасқан норма деп танитын болса, суреткер сол ыңғаймен кете бере ме? Әрине, жоқ. Сондықтан қоғамдық пікір критерийге жатпайды. Жалпы, басқа да өнер иесі секілді жазушы көркем сөз­де кіршіксіз таза болуы керек. Егер жазушы өзінің шындықты жа­за алмағанының, сөзінің ойла­нып айтылмағанының немесе асы­­­ғыстық жасағанының себебін тү­сін­діріп, ақтала бастаса, онда кез кел­ген жемқорға «тапқан малын» тұрмысының нашарлығына, бала-шағасының көптігіне жаба салуына болады ғой. Кісінің жағдайын тү­сіну керек деген байлам бұл жер­ге жүрмейді. Кейінгі оқырман жағ­дайыңды керек те қылмайды. Жазушының қисық түйініне, ар­тық-ауыс сөзіне, ойланбай айтқан пікі­ріне кім кінәлі. Заман ба, үкі­мет пе, тұрмыс па, ол кейінгілерге қы­зық емес. Қызығуға міндетті де емес. Суреткерді кім арандатты? Дү­­ниеге қызыққан ақымақ достары ма, әлде өз басылымының қа­мын жеген журналист пе, оны олар анықтап жатпайды. Суреткердің жекжат-жұрағаттың көңіліне қа­рағаны, кедейшілікте ғұмыр кеш­кені, тіпті қиын тағдыры – мұның бәрі кейінгіге керек емес.

– «Жазушы – адам жанының инженері» деп жатады. Сол биік­ке қалай жетуге болады, сіздің пікі­ріңізше?

– Гогольдің «мен жас күнім­нен жеке адамды зерттеп, оның бет пішініндегі өзгеріс пен қимыл-қозғалыстың өзінен-ақ жан құбы­лысын ұстап алғым келетін, сөйт­сем, әуелі өз жаныңды терең зерт­теуің керек екен ғой» дегені бар. Дәлме-дәл қалай айтқанын ұмыттым, бірақ мағынасы осы. Бұл – өте маңызды пікір. Жазушы адам жанының инженері бола алмайды, бірақ өз ішінде өтіп жатқан құбылыстарды шынайы, әсерлі бере алса, ол – зор жетістік, зор қабілет. Ал бұған қол жеткізу оңай емес, үлкен еңбекпен, орасан төзіммен келетін нәтиже. Әдебиет микроскоп секілденіп, суреткер жанының құпиясын ұлғайта көрсетіп, сол арқылы бүтін адамзат құпиясын ашып беруі керек қой.

– Бүгінгі әдебиетке қандай талаптар қойылып отыр деп санайсыз?

– Әдеби шығармаларға деген талап заман өткен сайын, тал­ғам өскен сайын өзгеруі мүмкін. Бі­рақ бір нәрсе айқын: жазушы бақы­лаушы да, көрермен де емес, ол – өмір драмасының кейіпкері. Қаламгер кейпіндегі, жазушы рө­ліндегі емес, драманың бел орта­сында жүрген, қатардағы, көрін­бейтін кейіпкер. Меніңше, өлеңдегі, лирикадағы құйылып түскен алғашқы нұсқа сезімге қандай бай болса, қандай шын болса, прозадағы алғашқы нұсқа да сондай болуы керек. «Проза – өзінің бойындағы поэзияның арқасында ғана әдебиеттен орын алып отыр» дейді Акутагава. Әл­бетте, көшіріп жазғанда түзе­ту, толықтыру, қысқарту болып тұрады. Бірақ туындының екін­ші редакциясын жазып, яғни толық­тырам деп туындының шынайы әсерін солғындатып алуымыз да мүмкін. Әсілі, өнер кухнясында сыр, құпия деген болады. Бұл енді – әр қаламгердің өз құпиясы.

– Жақында «Үрейлі үш күн» деген әңгімеңіз «Қазақ әде­биеті» газетінде шықты. Біз­де жоқ антиутопия жанрын­да жазыпсыз. Мазмұны да жаңа, формасы да жаңа. Терең, әсерлі дүние. Сын­шылар жоғары бағасын беріп жа­тыр. Болашақты болжаған әңгі­менің айтары көп сияқты, де­ген­мен бұл шығармаңызда да ауыр тағдыр бар екен, жалпы, ауыр тағдырды әдейі таңдап ала­сыз ба?

– «Кісі баласы тағдырға ренжіп жатады, тағдыр деген ол – мен ғой» депті-мыс Жаратқан иеміз. Ауыр бола ма, күрделі бола ма, өмір дегеніміз сол емес пе. Әрине, әде­йі таңдап алмайсың, әлеумет тағ­дырына алаңдаған соң әуелі идея туады, сол идеяны қаузап, ойыңды жеткізу үшін сюжет өресің. Және соның бәрі шығармада сенімді болып шығуы керек. «Үрейлі үш күн» әңгімесінің бірнеше астары бар, оны толық көрсету үшін арнайы талдау жасау керек болады. Әсілі, антиутопия (немесе дистопия) жанры – шетел әдебиетінде сұ­ранысқа ие жанр. Бұл жанр қи­сық айна сияқты, оқырманға қазір кім екенімізді немесе келешекте қайда барып ат шалдыратынымызды көрсетіп кетеді. Әлемдік классика деп саналатын «1984» немесе «Фаренгейт бойынша 451 градус» антиутопия романдарының әлі күнге шейін оқылатыны содан болса керек (өкініштісі, осындай шығармалар қазақ тіліне аударылмай жатыр). Ал адамзат қоғамы үлкен өзгеріс қарсаңында тұр, алдымызда әлеуметтік, техногендік проблемалар бар екені тағы белгілі. Сол заманға жеткенде адам өзінің адамшылығын сақтай ала ма, жоқ па, «Үрейлі үш күн» осы мәселе­лерге жауап іздейді.

– Кеңес кезеңінде қазақ ақын-жазушыларының мол қалам­ақы алып, кесек туындыларды дү­ниеге әкелгенін білеміз (әрине, бәрі болмаса да). Бүгін­де қап-қап қаламақының көз­ден бұл-бұл ұшқаны рас. Сол қалам­ақы қаламгердің шығарма­шы­лығына қаншалықты күш-қуат береді? Әлде мықты жазушыға мұның маңызы шамалы ма?

– Батыстың көркем фильмдері неге үздіксіз дамып келеді, өйткені киноиндустрияға жақсы сцена­рий ұсына алатын сценарийші көп. Олар мол қаламақы алады, өзара бәсекесі өте күшті. Ал енді соларға қаламақы бермей, тегін жазып бер деп көрші, «есің дұрыс па?» деп аяғына отырғызбай қуып шық­сын... Мол қаламақы болмаса, көркемді­гі жоғары, жаңалығы көп шетел­дік фильмдердің сценарийлері дүние­ге келмес еді. Мол қаламақы бол­маса, Батыста жақсы романдар тумас еді. Джек Лондон да, Хемингуэй де, Фолкнер де, Томас Манн да қаламақыға жазған. Төрт құбыласы түгел граф Толстой да қаламақыдан бас тартпаған. Қазір де солай. Қаламақы табу үшін жазады. Стивен Кингті қараңыз, басқа кітаптарын айтпағанда, 60 роман, 200 әңгіме жазыпты. Қаламақы түспесе, солардың басым көпшілігі жазылмас еді. Рас, ақшасы төленсе де, төленбесе де, жазғысы келетін қаламгер жаза береді, жақсы шы­ғарманы да дүниеге әкеледі. Әйт­кенмен қаламақы мен әдеби сын көркем әдебиеттің дамуына зор ықпал етеді.

– Дегенмен XXI ғасырдағы әдеби үрдіс қандай? Бәрін бақы­лай аласыз ба?

– Бәрін бақылау мүмкін емес. Әйткенмен әдебиеттің деңгейі сау­сақпен санарлық кәсіби қалам­гердің еңбегімен анықталады. Бұқаралық әдебиетпен емес. Па­вич, Кундера, Умберто Эко се­кілді ортаң қол жазушылардың шығармалары ондаған тілге аударылып, насихатталып жатады, кітаптары сатылып жатады, бірақ бұлар классикалық дүние тудыра алған жоқ. Әлгілердей жаппай дәріптелмесе де, интеллектуал прозашылар бар. Мысалы, мен өзім ағылшын жазушысы Иэн Макьюэннің «Амстердам» атты романын оқып, мұның жай қаламгер емес екенін байқадым. Артынша тағы да екі-үш романын Мәскеуден алдыртып, оқыдым: талантты, шебер жазушы екен. Міне, осындай талантты қаламгерлерді, өкінішке қарай, тани алмай жатамыз.

Жалпы, осы ғасырдың медиа­индустриясы жастардың дүние­танымын күрт өзгертті. Көркем әде­биет те сол медианың бір бағы­ты болуға айналды. Соңғы жиыр­ма жылда технологияның қат­ты дамығаны сонша, гаджетсіз бай­ланыс жасау қиын болып қал­ды. Ақпараттық технология ықпа­лы­ның күштілігі сондай, «ғаламтор әдебиеті», «әлеуметтік желі әде­биеті» деген терминдер пайда болып­ты... Мұның бәрі, интеллектуал әдебиетті айтпай-ақ қояйық, бұқара әдебиетінің өзін көкжасық көжеге айналдырып жібере ме деп қорқамын.

– «Қазір әдебиет тоқырады» деген пікірді де естиміз, осы сөз­дің қаншалықты негізі бар?

– Осы ғасырдағы әдебиет өне­рінің даму көрінісі өзгеше. Мә­селе көркемдік тенденцияның, шы­ғармашылық тәсілдің, эстетика­лық талаптың көптігінде, сан түр­лілігінде ғана емес. Ең әуелі әдеби кодтың жаңаруы болған сияқты. Қазір бізде «әдебиет тоқырады» деп дабыл қағылып жатуының өзі қаламгер қауымның әдеби кодтың ауысуын инстинктпен сезуі ме деп ойлаймын. Жаңа технологиялар заманында әдеби еркіндікке толқын-толқын тәжірибе келіп жатыр. Әде­биеттің ағартушылық миссия­сы осы толқындардың астында қал­ды. «Әдебиет – ардың ісі» деген ұғым екінші планға ысырылды. Әйгілі «Книжное обозрение» газеті 1986 жылы сауалнама жүргізгенде кеңес оқырманының көпшілігі көп оқылатын кітаптардың қатарында Джойстың «Улисс», Оруэллдің «1984» романдарын атаса, ал 1995 жылы дәл осы газет осындай сауалнама жүргізгенде оқырмандар бестселлер тізіміне түрлі криминалды, детектив кітаптарды кіргізген екен.

Ал енді жаһандану процесімен бірге дамып келе жатқан космополит сипат қазіргі бұқаралық мә­дениеттің жаңа белгісі болып шық­ты, шығармалардағы мотивтер мен сюжеттердің біртектілігі осы себептен туындап отыр. Коэльо мен Павичтің, Мураками мен Аку­ниннің бір мәдени ауқымнан табылатыны осыдан. Өйткені бұлардың жазған шығармалары бұқара мәдениетіне жатады (бұқара мәдениеті (mass сulture) түсінігі төменгі мәдениет деген ұғым емес).

Батыста жабық салондар мен академиялық үйірмелердегі жа­зу өнерінің аяқталуымен және ин­дус­триялық қоғамның дүниеге ке­луі­мен ХХ ғасырда әдебиет жаңа си­пат алды, кейін бұқаралық және элитарлық әдебиет деп бөлінуге көшті. Мәселен, Ресейде 1990-2000 жылдар аралығы бұқара мә­дениетінің дамыған уақыты болды. Ресейде әдебиет қазір тіпті бұ­қара­лық коммуникацияның бір арна­сына айнала бастады... Кітап өндірісінің, кітап саудасының на­рықтық сипатта өрлеуіне орай бұл елде жазушы еңбегінің коммер­циялануы күрт дамыды.

Осыған қарап есіме түседі. ХХ ғасырдың 70-жылдарының со­ңында кеңес оқырманының детек­тивке құмартуы артып, жаппай ма­кулатура өткізіп, оған алған та­лон­дарына ағылшын, швед детек­тивтерін, Агата Кристи мен Дюма­ның романдарын сатып алып жататын. Мен өзімнің аға-әпке­лерімнің осындай әдебиетті сондай құмарлықпен оқып жататынына бала кезімде куә болдым. Сондықтан бұқаралық әдебиеттің өзіндік орнын жоққа шығара алмаймыз.

Белинскийдің «кейде бір ға­сырда әупірімдеп бір ғана гений қаламгер дүниеге келуі мүмкін, енді осыған қарап тұтас бір ғасыр бойы қоғам әдебиетсіз отырмауы керек шығар» деген белгілі сөзін ұмытпағанымыз жөн. Орыс әдебиеті ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңынан жоғалтқан бұқаралық әдебиетін 90-жылдары ғана қайта қалпына келтіре алды. Орыс тілді оқырмандар тағы да шетелдік детектив (орыс детективі әлі олардың деңгейіне жетпеген кез) пен мело­драмаға бас қойып жатты, осы сұранысты байқаған орыс жазушылары өздерінің жаңа бұқаралық әдебиетін жасауға бет бұрды. Ал бізде сұранысты зерттеп жатқан ешкім жоқ, өйткені бізде кітап тарату желісі жоқ, баспа бәсекесі деген атымен жоқ. Сол себепті бізде ірі әдеби шығарма там-тұмдап жазылатын шығар, әйткенмен әдеби процесс стихиялы түрде, өз бетімен кетіп барады...

– Сіздің пайымыңызда, беллетристика мен бұқаралық әде­биеттің айырмасы қандай?

– Әдеби-эстетикалық градация деген бар, бұл ретте шартты түр­де болса да, классика – беллетрис­тика – бұқаралық әдебиет деген үштіктің айырымына үңілген жөн. Беллетристика – әдебиеттің «аралық алаңы» секілді, оған өзге­ше көркемдік артықшылығымен ерек­шеленбейтін шығармалар жатады. Бұл шығармалар мәңгілік құндылықтарды темірқазық етіп, қызықты, танымдық жағына ұм­ты­лады. Өз дәуірінің өзгерісін, ма­ңызды оқиғасын өзек еткен не­месе өткен тарихқа үңілген, авто­биографиялық немесе мемуарлық ыңғайдағы шығармалар беллетристика ретінде оқырманды баурап алады. Уақыт өте келе өзінің өзектілігін жояды, келер буын оқырманы әлгі шығарманы оқи қоюы екіталай. Классикалық немесе интеллектуалдық әдебиет оқушыға беймәлім эстетикалық жаңа бір дүние ұсынса, оқырман жаңа бір әлемді ашып жатса, беллетристика болса, ұғынықты, белгілі дүниелерді қаузап, әлеуметтік тап­сырыстарды да орындайтын, оқыр­маны мол салаға жатады.

Беллетристика мен бұқаралық әдебиеттің арасында аса бір айырым бола бермейді, сондықтан бұл екеуін кейде синоним ретінде қабылдап, жақын ұғым ретінде түсінетіндер бар. Осы ғасырда Батыстағы әдеби шығармалардың 90 пайызын бұқара әдебиеті ала­ды екен. Үлкен әдебиет пен бұқаралық әдебиеттің аралық шекарасы айқын көріне бермейтіні осыдан ба деген ойға қаласың. Қазіргі орыс әдебиетінде Тополь, Дашкова, Донцова секілді бұқара әдебиетіне қалам тартып жүрген, Пелевин, Акунин секілді беллет­ристиканы өндірте жазып жүрген қаламгерлер бар, бірақ әзірге үл­кен прозашы шыға қойған жоқ. Бірақ бұқаралық әдебиет уақыт өте келе өзінің өзектілігін жо­йып, модадан тез шығады, ол қай­та оқуға, эстетикалық қазына ре­тін­де сақтауға арналмаған. ХІХ ғасыр­дың соңында мелодраманы Ба­тыста «бір реткі әдебиет» деп атауы бекер емес.

Бұқара әдебиеті көбіне мәде­ниет­тің даңғыл жолдарынан хаба­ры жоқ оқырманның сұранысына ­орай жасалады, бірақ оның өз дәуірі­нің әдеби процесіне белсене араласуы – әлеуметтік және мәдени өзгеріс­тің белгісі. Бұқаралық әдебиеттің өзінің жанрлық, тақырыптық мыз­ғымас канондары бар, оның ішін­де белгілі бір сюжетті схема­лар не­гізінде құрылған, типті кейіп­кер­­лері көрініс беретін прозалық шы­ғармалардың формальды мо­дельдері де бар. Композициялық сте­реотип, эстетикалық шаблон бұқаралық әдебиеттің барлық жанрлық белгілерінде (детектив, триллер, мелодрама, криминал, фантастика, фэнтези, тарихи романдар және т.б) жатыр. Міне, оқырман сұранысына осылай икемделген баспаның «сериялық» жобалары дүниеге келе бастайды. Бұл – Ресейде қазір бар. Бізде кітап тарамайды, сондықтан мұндай әдебиет бізде әзірге дамып жатқан жоқ...

– Қаламгер ретінде көңіліңізде қандай алаң бар?

– Арман, «Үрейлі үш күнді» оқы­ған екенсің, көңілімде қандай алаң бар екені сол әңгімеде көрініп тұр.

– Неден қорқасыз?

– «Өздеріңді түзелер дей алмаймын, Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың» депті ғой ұлы Абай. Сол кептен қорқамын.

Әңгімелескен

Арман ОКТЯБРЬ,

«Egemen Qazaqstan»