Желтоқсаншы

Осы орайда, көпшілікке танымал мына бір суреттің тарихына тоқталып отырмыз. Екі солдат жас жiгiттiң қос қолын артына қа­йырып, бұйра шашынан уыс­тап тартып, желкелеп әкетiп бара­ды...

Аталған фото газет-журналдарда көп жарық көрдi, телеэкрандардан талай көрсетiлдi. «Бұл жiгiт кiм болды екен?» де­ген сұрақ санаға сан рет орал­ды. Сөйтсек, бұл азамат ас­та­на­да­ғы Қалибек Қуаныш­баев атын­дағы қазақ музыкалық-дра­ма театрының әртiсi Мейрам Қайсанов екен. Кешегі желтоқ­сан­шы, бүгінгі танымал әртіс осындағы тарихи фото жайлы бы­лай деді:

– 1986 жылдың 16 желтоқсаны болатын. Сол күнi жатақханаға ке­шеуiлдеп оралдым. Келсем, бiр­­ге тұратын жолдастарым Бақ­­тыбек Құрманғожаев, Құр­манғазы Айтмұрзаев, Сағын­дық Жұмадiловтер отыр екен. Бұлар менен бiр-екi ит көйлектi бұ­рын тоздырған сақа жiгiттер. Өзара бiрдеңелердi талқылап жат­қанға ұқсайды. Сәлден кейiн бөлмеге Мұхтар Қапалбаев кiрiп келдi. Өңi абыржулы. «Студенттер жиналып, көшеге шығып жатыр», дедi аптығып. Бiз де да­йындалдық. Көркем сурет кес­кiндеме факультетiнiң жiгiт­терi дереу лозунгтер даярлап шы­ғарды. Оған «Әр елдiң өз көсе­мi болу керек» деп жазып та қойдық. Сөйтiп, ынтығу мен үрей арасында көз iлiндiрiп алдық. Кiм бiлген, осындай тәттi ұй­қы­ның көпке дейiн арман болып қалатынын...

Таңғы сағат алты-жетiлер шамасы. Бiр топ студент жатақхана маңына жиналдық. Жолай ҚазМУ, Медицина институтын аралап, iлесем деушілерді қосып алып, Брежнев алаңына бет­тедiк. Денi жастар. Ештеңеден тар­тынар емес. Бойларын намыс билеп алған. «Өз елiмiзде өз ұлтымыздың азаматы басшы бол­сын!», «Әр ұлттың өз көсемi бол­сын!» деп айғайға басып тұр­мыз. Бiр кезде жастар Шәм­шiнiң «Менiң Қазақстаным» әнiн шырқай жөнелдi. Асқақ ән жастар рухын көтерiп, намысын қайрай түскен тәрiздi, шеру екпiндеп кетті. Бiрақ тәртiп бұзған жоқ.

Шерушілер бір орында тол­қып тұрмай, қаланы аралауға кi­рiстi. Абай көшесiн бойлай оты­рып, Ленин (Достық) даң­ғы­лына қарай өттiк. Ленин даңғылынан төмен қарай жыл­жыдық. Адамдар әр жақтан бiзге қосылып жатты. ҚазПИ-ге келдiк. Әскери адамдар есiктi жа­уып ұстап тұр екен. Оларды қақ жарып өтiп, iштегiлердiң шығуына жәрдемдестiк. Сыртқа шыққандар бiзге қосылды.

Түс ауа сап түзеген әскерилер алаңға жиналған жастарды тықсыра бастады. Оған қарап тұрған біз жоқ. Бейтаныс бiреу келiп, менi мойнына мiнгiзiп алды. Қолымда ұран жазылған лозунгтың бiр шетi. Лозунгтың екiншi шетiн менен бір курс жоғары оқитын Жеңіс деген жiгiт ұстады. Ол да біреудің мойнына мініп алған. Кейін осы жігіт 2,5 жылға сотталып кеттi. Ашынған жұрт тарқар емес. «Қонаев қайда кеттi, өз еркiмен кеттi ме? Шақырыңдар. Өз аузынан естиiк», деп айғайлаған дауыс­тан құлақ тұнады. Бiрақ қарсы жақтан еш жауап жоқ. Бiз мiнбеге жақындап, баспалдақпен жоғары өрледiк. Сол кезде байқадық, ақ үй жақтан самсаған әскер алаңды бетке алып келе жатыр екен. Мұздай қаруланыпты. Олар қолында ешбiр қаруы жоқ жандарға шабуыл жасайды деп әсте ойламаппыз. Бiз ес жиып үлгергенше, қарсы жақтан «Алға!» деген қатқыл бұйрық естiлiп, әлгiлер бiзге лап бердi. Қиян-кескi қақтығыс басталды да кеттi. Алаң у-шу. Қып-қызыл қанға боялған. Жан ұшырған шыңғырыс. Қаңсырап жатқан адамдарды әскерилер одан сайы­н мертiктiрiп, алаңның сыртына қарай сүйреп әкетiп жатты... Менiң де жайым шамалы едi. Екi бүйiрден қатар тиген соққы есiмдi тандырды. Есiмдi жисам, әлдекiмдер шашымнан тартып, сүйрелеп барады. Қарсы алдымда шақырайған жап-жарық бірнәрсе көз аштырмайды. Мына сурет осы оқиғаның қалт еткен бір сәті.

Содан бәрiмiздi бiр машинаға тиеп, алып кеттi. Қайда екендiгiн ешкiм бiлмейдi. Әйтеуiр бiр жерге келiп тоқтадық. Iшi дым тартқан, иісі қолқаны қабатын тар бөлмеге әкеп қамап қойды. Кешікпей бiр-бiрден тергеуге шақырды. Менiң де кезегiм келдi. Жау түсіргендей қаһарлы айдауыл алдына салып айдап келеді. Дәлізді бойлап жүріп келемін. Темiрмен торланған көне есiктiң ар жағынан «Менiң Қазақстаным» әнi естiлдi. Кенет жүрегiме қуат құйылғандай болды. Қайраттана түстiм. Қандай қиындық көрсем де мойымауға бел будым.

Содан ұзақ-сонар тергеу бас­талды. Алғашқы күні: «Аты-жөнiң кiм? Мекен-жайың қайда? Қайда тұрасың? Алаңдағы оқи­ға­ға қатысың бар ма?» деген әдет­те­гі сұрақ болды. Уақыт өткен сайын теугеушілер ауыса берді. Менi бiр емес, бiрнеше тергеушi тер­гедi. Солардың iшiнде Ақ­көзов деген фамилия ғана есiм­де қалыпты. Тергеу осылай жал­ға­са бергенде сөзсіз сотталатын едім. Кездойсоқ жағдай мені құтқарып қалды. Жатақханада бiрге тұратын жiгiттер бiрiгiп, ме­нің атыма телевизор жалға алған едік. Телевизор жалдаған мекеме менің паспортымды алып қалып: «институтыңа барып анықтама қағаз әкел де, пас­портыңды ал» деп, қоя берген-тін. Сол анықтаманы қалтама салып қойғам. Камерада бірге отырған жігіттер жоспар құрдық: «Бәріміз сотталғанша, ебін тауып құтылуды ойлайық. Мейрам сен мына «анықтаманы» көрсетіп, ше­руге ешқандай қатысым жоқ, телевизор алуға кетіп бара жатқам», деп тергеушіге жауа­п бер, деді. Келесi күнi тергеу басталғанда: «Менiң шеруге ешқандай қатысым жоқ. Өз жа­йыммен анықтама қағазын өт­кiзуге бара жатқанмын. Алаң­да жиналған адамдарды кө­рiп, «не болып жатыр» деген қызығушылықпен барып, қол­ға түстiм», деуден бiр танбадым. Тергеушi қазақ менiң айтқанымды тыңдап алды да: «Балам, бұл өтiрiгiң ұйқасты екен, осы сөзiңнен танба» дегені. Ақыры, өтiрiгiм сәттi шығып, қамаудан босадым. Қақпадан шыққан соң денем тiтiркенiп кеттi. Аяғымды iлбiп басып, жатақханаға әрең жеттiм.

Осымен тергеу бітті деп жүр­ге­німде, 1986 жылдың соң­­­ғы 31 желтоқсан күні қа­йыра шақырған «повестка» келдi. Екінші рет тергеу жаңа­­дан басталды. Баяғы бiр сарын­ды сұрақтар. Тергеуші қайталаудан жалықпайды, мен өз айтқанымнан танбаймын. Бірақ өтірігім әшкерелендi. Шеру кезінде түсірілген бейнетаспаларды сүзіп қарап шыққан екен, бір жігіттің мойнына мініп алған қолымда жалынды ұран, айғайды салып мен жүрмін. Не iстеймiн? Бұлтартпас дәлел. Мойындаудан басқа амал жоқ.

Бір күні сырттан сыптығырлау келген қазақ жігіті кіріп келді. Ол да тер­геуші екен. Маған жақ­сы­лап қарап алды да: «Осы сен Қайраттың iнiсi емессiң бе?» дедi. «Иә, Қайраттың iнiсiмiн, ол – менiң ағам». Сөйтіп, ойда-жоқта ағамның тергеуші досының көмегі тиіп, аман қалдым. Бәрібір ұран көтерiп, ұрысқа шыққаным iзсiз қалмады. Оқудан шығарып жіберді. Артынан Рабиға Қаны­баева, Асылбек Ықсанов сын­ды ша­рапаты мол жайсаң ұстаз­да­рым­ның арқасында оқуға қайта қабылданып, аман-есен бітіріп шықтым ...

Желтоқсаншы Мейрам Иебек­ұлы қазір өнер қайраткері, та­нымал әртіс, Қ.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалы драма театрында қызмет істеп жүр. 30- дан астам қойылымда негізгі рөлдерді сомдады. Кешегі солдат сүйреген бұйра шашы бүгін бу­рыл тартқан. Жан жары Гүл­мирамен бірге Жапар атты ұлын өсіріп, Арқаның саумал ауасын жұтып, аман-есен жүріп жатыр.