Жуырда ғана газетімізде академик Сейіт Қасқабасов пен жазушы Нағашыбек Қапалбекұлының «Жамбылтанудағы өзекті мәселелер» (29 желтоқсан, 2020 жыл) атты мақаласы жарияланды. Сонда ұлы тұлғаны зерттеуге, танытуға, насихаттауға қатысты бірқатар өзекті мәселелер аталып өткен болатын. Авторлар тұлғаны зерттеу бағытындағы шығармаларды қайта басып шығару мәселесін де қамтыды. Біз де жазбамызға дәл осы кітап басып шығару мәселесін арқау еткіміз келеді. Бірақ сәл басқаша қырынан келіп отырмыз.
Өз басымыз құбылыс деген сөзді тура мағынасында Жамбыл Жабаев тұлғасына қатысты қолданар едік. Он жасынан бастап қолына домбыра ұстаған, жанынан суырып өлең шығарған талант иесі тоқсан тоғыз жас жасап, өмірінің соңына дейін жырлап өткені тарихи шындық. Тоқсан екі жасына дейін бір де бір шығармасы қағаз бетіне түспеген ақынның өлген соң соңында мол мұрасы қалды.
Алла тағала ерекше күш-қуат, тегеурінді талант сыйлаған, жұмбақ тағдыр иесі туралы аңызы мен шындығы аралас сан алуан пікір ел ішін кезіп жүргені де рас. Оның ішінде ақын тұлғасына қатысты «қолдан жасалған», «кеңес өкіметінің жемісі» дегенге саятын, ауыр, ешкімге де абырой әпермейтін пікірлердің бар екені қынжылтады. Әрине, бұл сияқты пікірді айтатындар орысша жазылған материалдарға сүйенетіні белгілі. Олар шынын айтқанда өткен ғасырдан бері ақын өлеңдерін орысшаға аударған Павел Кузнецовты әлдеқандай қып, «ауылдан шыққан сауатсыз шал соның арқасында әлемге танылды» деген ыңғайдағы мақалаларды әлі күнге басшылыққа алады.
Үкіметтен көрген жақсылығын тізіп, атақ-марапат бұйырғанда қанша сом алғанын, көлігінің маркасы қандай болғанын, қанша бөлмелі үйде тұрғанын, жанында кімдер қызмет еткенін жария қылуды еш ұмытпайды. Ал жасында үлде мен бүлдеге оранбаған, тар жол тайғақ кешулерден өткен, өмірдің ыстық-суығына төзген, мейіздей боп қатқан дана қарт сондай «әлпешке» қаншалықты мұқтаж еді деп ойланғылары келмейді.
Адамның физикалық мүмкіндігі шектеулі екені өз алдына, күні еңкейген кез келген қарт кісі дүниеден бой суытпай ма? Жамбыл секілді өз қадірін де, сөз қадірін де терең білген тұлғаны үкімет берген азын-аулақ тиын-тебенге «матап», саясиландыру кімге керек? Қынжыламыз, бірақ қайсыбірінің атын атап, түсін түстейсің. Ниеттері белгілі. Бұл жерде тұлғаның рухани әлемі, бай да мазмұнды шығармашылығы туралы зерттеулердің, материалдардың көп екені, оның таразының басын басып кететіні дәтке қуат. Әйтсе де осы зерттеулер, мақалалар қолжетімді болса екен дейміз. Іздегенде көзіңе әлгіндей нашар пиғылдағы материалдар емес, жамбылтануға үлес боп қосылған, сауатты зерттеулер шалынса қандай жақсы. Олар кітапқа айналып, басып шығарылса, кітап дүкендерінде сатыла бастаса, кітапханаларға қойылса, нұр үстіне нұр болар еді. Олай дейтініміз, Жамбыл шығармашылығына қатысты зерттеулер мол болса да, қолға ұстайтын кітап саны көп емес. Олардың өзі кітапханаларда қолдан қолға өтіп ескірген, парақтары сарғайған, жыртылған. Ал дүкендерден таппайтының басы ашық нәрсе.
Жамбыл жылын желеу етіп, жамбылтануға қатысты материалдарды бір жаңартып алатын кез келгенін қайталап айтудан арланбаймыз. Жамбылтану ғылымының іргетасын қалаған – жазушы М.Әуезов. Әдебиет тарихында С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, М.Хакімжанова, Р.Сыздықова, С.Қасқабасов, С.Негимов сынды белгілі жазушылар мен ғалымдардың Жамбыл шығармашылығы туралы жекелеген құнды мақалалары бар. Ғылыми айналымға еніп кеткен осы дүниелердің басын біріктіріп, ең жоқ дегенде қос томдық шығаруға болатын шығар деген ойдамыз. Оның сыртында С.Садырбаев, М.Жолдасбеков, басқа да жамбылтанушы ғалымдардың еңбектері бір бөлек. Ғылым ордасының, Ғылыми кітапханасының сирек қорында С.Бегалиннің «Жамбылдың өмір кезеңдері» атты 1941-1945 жылдардағы экспедициядан жинаған материалдары қолжазба күйінде сақтаулы тұр. Бұл оның ғылыми монографиясы. Осы қолжазба кітап боп басылып шықса, жамбылтануға қатысты ғылыми айналымдағы деректер көбейе түседі деп ойлаймыз. Сирек қорда тұрған дүниелерді кітапқа айналдыру тәртібі қандай екенін білмеймін. Десе де Жамбыл шығармашылығына қатысты қолжазбалар, жолжазбалар, мақалалар, зерттеулер, яғни бүкіл құнды материалдар кітап болып басылса, бүгін өтіп, ертең ұмытылатын дөңгелек үстелдер мен басқа да сол сияқты шаралардан әлдеқайда пайдалы болар ма еді деп ойлаймын. Жамбыл шығармашылығын, ол туралы зерттеулерді молынан насихаттай алсақ, Жамбыл жайлы жаңаша зерттеулерге, тың пайымдарға жол ашылатын сияқты боп көрінеді.
Осы мақаланы жазып отырып ұстазым, филология ғылымдарының кандидаты, профессор Болат Қорғанбектің бір отырыста осы уақытқа дейін Жамбыл Жабаев шығармашылығын өз деңгейінде танымай жүргеніміз туралы айтқан пікірі есіме түсті. Ол қоғамда ауыз әдебиетін архаизм деп қарайтын түсініктің қалыптасқанын, соған сәйкес Жамбыл тұлғасын түсінбеушілік бар екенін, айсбергтің сыртқа шығып тұрған бөлігін ғана көретініміз сияқты, біз оның тұлғасының кішкене ғана бөлігін танып жүргенімізді айтып еді. Расында да оның тастай қисыны, сөз тапқыштығы, жылдам жауап қайтаратыны, жад қуаты әлі талай дискурстық, текстологиялық зерттеулерге сұранып тұр емес пе? Одан бөлек оның рухани ілімі жайлы зерттеулер жоққа тән. Рухани ілімді меңгермеген кісі кім қанша жерден қолпаштаса да, ондай зор құбылысқа айнала алмайтыны белгілі. Айналып кеп «Менің пірім – Сүйінбай» дегенін қайталай береміз. Дін сұмдық саясиланған осы қоғамда ол туралы ғалымдар жақ та ашпайды. Екінші бір мәселе – ғылыми айналымда жүрген зерттеулердің басым бөлігінен Жамбылдың қарт кезіндегі тұлғасын танимыз. Жастық шағы, кемеліне келген, қалыптасқан кезеңдері жайлы мәліметтер көп емес. Оның өзі айтыстарына барып тұйықталады. Жалпы, Жамбылдың рухани бай әлемі әлі де өзінің жан-жақты ізденгіш, білімді зерттеушілерін күтіп тұр. Ол үшін жоғарыда айтқанымыздай тұлға жайлы еңбектердің насихаты күшті болуы керек. Екіншіден, жамбылтануға үлес боп қосылған сауатты, салиқалы еңбектердің сапалы әрі мол тиражбен кітап боп басылып шығуын тиісті мекемелер қолға алса дейміз. Сауатты зерттеулер жаңаша пайымдарға жол ашатынын ескерсек екен.
