Шетелдік банктер: Нарықты келіп алғаны...

Соңғы онжылдықта бірі келсе, бірі кетіп жатты. Мысалы, өт­­­кен жылдың соңғы айларында ли­­цен­зиясынан айырылған Tengri банктің артында тұрған үн­діс­­тандық Pundjab National Bank активінің көлемі 120 млрд дол­лар болса да қазақстандық на­рықта ойынын жалғастыра беруге тырыспады. Сондай-ақ Ресей банктерінен бөлек, Қытай, Ис­лам елдерінің банктері де не­сие­лендірудегі пайыздық көр­сет­кіштері жағынан аса ерекшелене қоймаса да сер­висі, технология­сы қазақ банкте­рінің ұйқыдан оянуына септі­гін тигізгені анық. Бұл тақы­рыпқа қатысты айтылып жатқан болжамдардың қай­сысының орын­далатыны алдағы жарты­жылдықта белгілі болады.

Әзірге айтарымыз, 2020 жыл­дың желтоқсанынан бас­тап әлемнің қаржы нарығында жұ­мыс істеп жатқан және орна­ласқан жері ДСҰ-ға мүше ел­дер­дің банктері елімізге келіп жұмыс істеуге құқылы. Олар­дың келуіне ішінара шектеу салған тыйымның күші өткен жыл­дың соңында жойылды. Яғ­ни шетелдік банктердің Қазақ­станда филиалдарын ашуына бес жылдық тыйым күшін жойды. Сарапшылар енді қаржы нары­ғында бәсекелестіктің кү­шеюі мүмкін екенін айтады. Көп көңілінде «несие алар кезде банк комиссиясы төмен­деп, депозиттердің сыйақы мөлшер­лемесі жоғарылай ма?» деген үміт бар. Себебі сарапшылар шетелдік банктерді қаржыландырушы көз – Ұлттық банк емес, келген елдері қаржыландырса, бұл үміт­тің орындалатынын айтады: ал біздің тарапымыздан қар­жы­ландырса, банк сервисі, технологиясының жаңғыруына ғана септігін тигізеді.

Сонымен, шетелдік банктер­ге ДСҰ шеңберінде есік ашылды. Тиісті құжатқа 2020 жылғы 21 қыр­күйекте Қазақстан Респуб­ли­ка­сы Қаржы нарығын реттеу және да­мыту агенттігінің төр­ағасы Мә­дина Әбілқасымова қол қойды.

Қаулыда Қазақстанда резидент емес банктің филиалын ашуға рұқсат беру тәртібін анықтайтын ережелер көрсетілген. Ережелер резидент емес ислам банктерінің филиалдарына да қолданылады. Қазақстанда филиал ашу үшін резидент емес банк уәкілетті органға белгілі бір құжаттар пакетін ұсынуы керек. Егер барлық қажетті құжаттар ұсынылмаған болса, уәкілетті орган өтінішті 10 жұмыс күні ішінде жібереді. Ережеде резидент емес банктің Қазақстанда филиал ашуға рұқсат беруден бас тарту жағдайлары да көрсетілген.

Ұлттық банк Қазақстанға келе­тін шетелдік банктерге барлығы бес талап қоятынын өткен жылы айт­қан болатын. Филиал ашуға ниет білдірген иегер банк өзінің қада­­ғалаушы органының лицензия­сы­на және 20 млрд доллардан кем емес со­мадағы активтерге ие болу­ға мін­детті. Ұлттық банктің бас­пасөз қыз­меті хабарлағандай, ел­імі­зде жұ­мыс істейтін банк Ақша­ның жылыстауына қарсы күрес шараларын дайындау тобында (FATF) болу және Ұлттық банк пен ре­зидент-банк шыққан елдің қар­жылай қада­ғалаушы органы ара­сында келі­сім, сонымен бірге шетелд­ік банк­тің филиалының бизнес-жос­па­рында алдағы 5 жылға ар­нал­ған жыл­дық қаржы жоспары бо­луы да мін­детті. Бұл дегеніміз – не­гізгі қар­жы­лай көрсеткіштер есебі, бюд­­жет, бух­галтерлік баланс, кіріс пен ш­ығын туралы есеп, қар­жы­лан­дыру көлемі, яғни бәрін жа­йып са­лу­ды міндеттейді дегенді білдіреді.

Қазақстан қаржыгерлер қауым­дас­тығының жетекшісі Елена Бах­мутова шетелдік банктердің Қазақ­станға келіп, лицензияларға сәйкес жұмыс істеп жатқанын, ДСҰ-мен келісімдер күшіне енгеннен кейін банк филиалдары ресурстарды теңгемен ұсына алатынын айтады.

– Шетелдік банктерден төніп тұрған қауіпті немесе қатал бә­секені көріп тұрған жоқпын. Ресей­лік «Сбербанктің» қазақстан­дық банк­термен бірлесе, бәсекелесе жұ­мыс істеп жатқаны қалыпты жағ­дай­ға айналды. Ал шындығында «Сбербанк» те – шетелдік банк. Бірақ босаңсуға болмайды. Halyk Bank және Kaspi сияқты ірі ойын­шы­ларымыз халықаралық нарық­тарға өз бетімен шыға бастады. ДСҰ біз үшін үлкен сынақ емес деп айта аламын. Негізінде жергілікті ірі ойыншылар бәсекені жеңе алады, – дейді Е.Бахмутова.

Шетелдіктердің келуі отандық банк­тердің белсенді жұмыс істеп, бәсе­келе­суіне мүмкіндік беретінін сезіп отырмыз. Себебі ішкі на­ры­қтағы кәсіби банк қызмет­кер­лерінің бәрі елімізге ке­ліп-кет­кен банктерде жұмыс істеп, тәжі­рибе жинағанын сарапшылар да мо­йын­дайды. Нарыққа кірген кез келген ойыншы жергілікті банк­тердің дамуы­на көмектеседі, қар­жы секторының сүрең­сіз ландшафтын өзгертуге ықпал етеді.

Қазақстан шетелдік банктер үшін тартымды екенін, тез дамып келе жатқан нарық болғандықтан ха­л­ық­аралық компанияларды қы­зық­т­ыратынын айтқан қаржыгер Ер­лан Ибрагим олардың оңай ша­ғы­­латын жаңғақ емес екенін де ес­­кер­теді. Сол үшін елге келіп ке­­тіп қал­ған банктермен бай­ла­ныс­­тар­ды ресімдеген кезде алд­ың­ғы келіс­сөздерде жіберіп алған қате­­лік­­терді қайта зерделеу қазір маңызды.

Таңдау мүмкіндігі аз

Елге келген шетелдік банктердің өз клиенттерін қадағалауға толық мүм­кіндігі бар. Бірақ қаржыгердің па­йымдауынша, 2021 жылдың қаңтар айынан бастап шетелдік банк­тер елімізге келу үшін кезекте тұрады деп үміттеніп қалуға бол­­майды. Қазақ­станда қаржы сая­­саты немесе бизнесті жүргізу са­ла­сында реттелмеген мәселелер бар­­шылық. Тіпті олар біз күткен дең­­гейде келмесе де, барының өзі ішкі нарықты билеп-төстеуге үйре­ніп қалған қазақстандық ойын­шы­ларға бәсекелестік тудыруы әбден мүмкін. Себебі олар шетелде қалыпты жағдай болып көрі­нетін өркениетті банк мәде­ниетін елге алып келіп, сервисті жаң­ғыр­тады. Сондықтан, жергілікті ойын­шыларға қолдағы бар клиенттерін сақтап қалудың заманауи жолдарын қарастырудан өзге амал жоқ. Ал банктік пайыздық мөлшерлеме мәселесі, сарапшының пайымдауынша, Ұлттық банк анықтайтын ба­за­лық мөлшерлемеге сәйкес есеп­­теледі және елдегі макроэко­но­ми­калық жағдайды басшылыққа алады. Сондықтан бұл тұста шетел­дік банктердің келуімен банк сек­торындағы жағдай батыс стандарттарымен теңеседі деп үміттенудің қажеті жоқ. Бұл экономиканың өсімімен қатар жүретін мәселе.

Несиелер бойынша пайыздық мөл­шер­лемелер ең алдымен қар­жы­ландыру құнына байланыс­ты. Егер қаржыландыру шетелдік банктің бас компаниясы арқылы жүзеге асы­рылатын болса, АҚШ дол­ларын­дағы несие ставкалары төмен болады, өйткені қаржыландыру құны арзан. Бизнесті дамытуға бағыт­талған долларлық несиелерді алар болсақ, шетелдік банктердің келуі мөлшерлемені азайтуы мүм­кін. Олардың ақша алатын қор база­лары тәуекелдерді ескерген күн­нің өзінде әлдеқайда арзандау бо­латыны белгілі. Сондықтан кәсіп­кер­лерге арналған арзан не­сие­лер­дің пайда болуы әбден мүм­кін. Егер шетелдік банктің филиалы жер­­гі­лікті қаржыландыруды қол­данса онда несиелеу шарттары отан­дық банктердікімен бірдей болады.

Қазақстанда филиалдар ашу құ­қығы Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болу шеңберінде берілетінін айт­қан Е.Ибрагим 2021 жылды үлкен өзгерістермен қарсы аламыз, қазақтың банк ландршафты өзгереді деген үміттің ішінара ақталғанын айтады. Демек, келем дегендердің елге келіп филиалдарын ашуға нормативтік тұрғыда кедергі жоқ.

– Қазақстандағы негізгі инвес­торлар – ШОБ, сосын ірі бизнес. Ұлт­тық инвесторларды қалып­тас­тыра алмағанымыздың кері жаң­ғырығы тағы да алдыдан шықты. Жекешелендіру барысында ұлттық инвесторлардың қалыптасуына мүм­кіндік беруіміз керек. Ертең қа­тал бәсекелестік жағдайында өмір сүретін қазақстандық банк­терді ұлттық инвестор ғана тығы­рық­тан алып шығады, – дейді Е.Ибрагим.

Ішкі нарық ауқымды емес

Бізде 100 млрд АҚШ доллары ай­налымда жүрген жергілікті жо­ба­лар аз. Елдегі ірі компаниялар қазақ­стандық банктердің кө­мегіне жүгінбейтіні бесенеден бел­гілі. Сондықтан, сарапшы­лар бірінші кезекте, Грузия, Балтық жа­ға­лауындағы кішігірім банктердің келуі мүмкін екенін айтып жатыр. Одан өзге нарық бірінші кезекте Ресей мен Қытай банктері үшін тартымды болуы мүмкін.

Moody’s сараптамалық агент­тігі­нің сарапшысы Семен Исаков өткен жылдың соңында өткен бас­пасөз-конференциясы кезінде соңғы 10 жылда елден шетелдік ойын­шы­лардың кетуі жиілеп кет­кенін айт­қан болатын. Олардың түсіні­гінде Қазақстанның қаржы сег­менті Ресей мен Қытай ойыншы­лары үшін ғана қызықты.

 Сарапшының пайымдауынша, соңғы жылдары несиелендіру деңгейі экономиканың өсуімен салыстырғанда төмендеуде, ал өскен негізгі банктік секторлар – тұтынушылық несиелеу және шағын бизнес. Бірақ экономиканы несиелендіру ұлттық валюта – теңгемен ұсыныла бастады. Бұл фактор қазақстандық банктердің өтпелі кезеңде ес жиып алуына мүмкіндік берді.

ХХI ғасыр тек адам капиталы емес, инвестиция үшін күреске толы болатынын алғашқы жиырма жылдық байқатты. Осы ретте сарап­шылар Ұлттық банк немесе қар­жы нарығын бақылап, реттеп оты­ратын агенттіктер шетелдік банк­терді елде ұстап тұру үшін па­йыз­дық мөлшерлемені өзгертуі мүм­кін деген пікірді жиірек айтып жүр. Егер, жағдай осыған қарай ойысса, қазақстандық банк­тер салымшыларынан айрылып қалуы әбден мүмкін еді. Бірақ бас бан­кир Ерболат Досаев былтыр жур­на­лис­термен кездескен кезде нор­мативтік арбитражды болдырмау және қаржылық тұрақтылықты қам­тамасыз ету мақсатында шетел­дік банктердің филиалдарын реттеу резидент банктерге қолданылатын қолданыстағы реттеуші тәсілдерге негізделетінін айтып, бұл мәселеге нүкте қойды.

– Соңғы 10 жылда шетелдік банктер тіпті қазақстандық нарық­тан кетіп қалды. 16 желтоқсаннан бас­­тап шетелдік банктердің елде фи­­лиалдарын ашуға рұқсат етілуі шетелдік қаржы институттарының на­рыққа қайта кіруге деген ұмты­лысына айтарлықтай әсер етпей­ді. Мұның бірнеше себебі бар. Соңғы 10 жылда Қазақстанның ІЖӨ құ­рылымындағы несиелен­діру үлесі төмендеп кетті. Несие­лен­діру­ді қажетсінетін салалар көбей­ді. Шет­елдік банктерде мұндай қара­жат әрдайым бола бермейді», деді Moody’s рейтинг агенттігінің қазақ­стандық банк секторы бойын­ша жетекші талдаушысы Семен Исаков онлайн-конференцияда.

Қазақстанның қаржы секторы соңғы оншақты жылда біраз өзгерісті бастан кешті. Банктер іріктеліп, жүйе құрушы деген ұғымдар пайда болып, банк секторына біраз өзгеріс алып келді. Бұл банк секторында жауапкершілікті өзіне алған немесе белгілі бір бағыт бойынша бәсекеге төтеп бере алатын банктердің пайда болуының алғышартын қалыптастырды.

– Біз алдағы бірер жылда нарық­тың осы сегментінде тек ресей­лік немесе қытайлық банктер­мен ғана бәсекелесе аламыз. Қазір Еуразиялық одақ туралы ке­лісі­мінің аясында Қазақстан банк­тері одаққа мүше елдерде, сәй­кесін­ше Ресей, Беларусь банктері Қазақстанда филиалдарын аша алады. Қазақстанда 14 шетелдік банк жұмыс істейді, оның ішінде Ресей, Түркия елдерінің банктері бар. Еуразиялық одақ елдері арасы­нан Ресейден басқа елдердің банк­тері келген жоқ. Әрине, коронавирус банктердің бірігу процестерін күшейтеді. ATФ бank-тің Jusan Bank-ті сатып алу туралы келісімі осыны растайды, – дейді сарапшы.

Сонымен жоғарыда айтып өт­кен­дей, әзірге болжам көп. Біз қа­лай болған күннің өзінде ШОБ-тың және клиенттің, ең бас­ты­сы эконо­миканың мүмкін­дігіне бейім­делген аураның қалыптас­қанын қалаймыз.

АЛМАТЫ