Мемлекеттік бағдарламалар қалай реформаланады?

Тәуелсіздік жылдарындағы мем­ле­кеттік бағдарламалардың қалай орын­далғаны көз алдымызда. Оның біразы күшін жойды, жаңа бағ­дарламалар мен құжаттар жасалды. Бәрін сатылы түрде жүйелеп, қажет еместерінен арылу керектігін ашық айтқан пікірлер Ақордаға жетті. Сәйкесінше шешім қабылданды.

Бұл мәселенің толғағы пісіліп жет­­кені өткен жылы қаттырақ білін­ді. Қараша айында Ұлттық банк Пар­ламент қабырғасында тиім­сіз бағдарламаларды қысқарту тура­лы мәселені көтерді. Мемлекет­тік бағдарламалар арқылы эконо­ми­калық өсімге серпін беру қолда­ныс­тағы қолдау тетіктерінің мақсаттары мен міндеттерін қайта бағдарлай оты­рып, қайта қарауды талап ете­тінін алға тартты. Қолданыстағы мем­ле­кет­тік бағдарламалар негізі­нен несие бо­йынша пайыздық мөл­шер­лемені суб­сид­иялауға бағытталған. 2015-2019 жылдар аралығында суб­си­диялау арқылы экономиканы дамыту мен қолдаудың түрлі бағ­­дар­ламалары аясында 4,3 трлн тең­генің келісімшарттары несие­ленді. Мұндай механизм несиелік нарық­тағы ресурстардың әділ құнын бұр­ма­лайды, пайыздық мөлшерлеме мен несие­лік арналардың тиімділігін төмендетеді.

Макроэкономика, әлеуметтік сала, бизнес, сот пен өзге де салалар бойынша қазір ірі стратегиялық құ­­жат­тар дайындалып жатыр. Стра­тегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі жұмыс істей бастаған үш жарым айда Реформалар жөнін­дегі жоғары кеңестің екі отырысы өтті. Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің төраға­сы Қайрат Келімбетов ең әуелі ө­з­ге­­ріс­терді қажет ететін сала­лар­­ға басымдық беретінін айтты.  

– Денсаулық сақтау, экономи­ка­лық өсу секторында бізге Ұлттық қор көмектесті. Енді Ұлттық қор­ды қалыптастыруға қалай кірі­сеті­ні­міз, бюджет және қазына сая­сатының қаншалықты ұтымды бола­тыны өте маңызды. Осы мәселе­лер­­дің барлығы биыл макроэкономика мәселелері жөніндегі топта қара­лады. Экономиканы әртарап­тандыру бойынша жұмыс тобына келер болсақ, мұнай мен оның бағасына тәуелсіз сек­т­ор құру қажет. Мемлекет бас­шысы­ның тапсырмасы бойынша жаңа жұмыс орын­дары құрылады. Туризм, агро­шаруашылық сынды сек­тор­ларға назар аударылып, бюджет қар­жысы бөлінеді, – деді Қ.Келімбетов.

Тағы бір маңызды бағыттардың бірі – әлеуметтік сала. Қазір Әлеу­ме­т­­­тік кодексті құру жұмыс­тары бас­­­тал­­ғанын айтып өткен Қ.Ке­лім­бетов өңірлік даму стратегиясын қа­был­дауды ұсынғанын, әр өңірдің өзін да­мытатын артық­шылығы, өсу нүкте­лері бар екенін, алдымен соларды анық­тауға басымдық бері­летінін айтты.

– Біз жетістікке жеткен Ұлыбри­тания, Малайзия, Сингапур сынды алдыңғы қатарлы елдердің реформаларды жүзеге асыру тәжірибелерімен таныстық. Мемлекет басшысы Стра­тегиялық жоспарлау жүйесі бекі­тілгеннен кейін мемлекеттік бағдарламалардан ұлттық жобаларға ауысатынымызды атап өтті. Ұлттық жоба дегеніміз – нақты бір мақсат­тарға жетуге бағытталған кешенді жос­­пар. Осы бағыттардың барлығы биыл жүзеге асады және әр ұлттық жо­­баны түрлі мемлекеттік орган жү­зеге асырады. Цифрлы қызмет негі­зін­де жұмыс істейтін арнайы орта­лық­тар құрылады. Бәрінен бұрын Кең­се, Цифрлы трансформация кең­сесі және Ұлттық жобалардың жүзе­ге асырылуын бақылау кеңсесі жұмы­сын бастайды. Агенттік құру – Мем­лекет басшысы атап өткен үлкен ре­фор­маларға дайындықтың қорытын­ды кезеңі болды, – деді Қ.Келімбетов.

Макроэкономика тобын Сума Чак­ро­барти басқарады, ол Рефор­ма­лар жөніндегі жоғары кеңес төр­аға­сының орынбасары. Үш топты Премьер-Министр басқарып отыр, бір топты Президент Әкімшілігінің Басшысы және тағы бір топты Пре­зидент Әкімшілігі Басшысының орынбасары басқарады. Әр топ бірнеше отырыс өткізіп үлгерді, жұмыс топтарының платформасы – мемлекеттік органдардың жұмысы, ал үйлестіруші рөлді Стратегиялық жос­парлау және реформа агенттігі ат­қарады. Әлемдік трендтер, ал­дың­ғы қатарлы әлемдік тәжірибе зерт­телді. Қазір кез келген шешім big data негізінде қабылдануы қажет. Сол себепті Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі ста­тис­тика саласына үлкен өзгеріс ен­гі­зіп жатыр. Статистика бюросы агент­тікке берілді. Бұл бюро экономикада болып жатқан жайттарға тәуелсіз баға беру үшін қажет.

Қ.Тоқаев 2021 жылы Стратегия­лық жоспарлау жүйесі бекітілгеннен кейін мемлекеттік бағдарламалардан ұлттық жобаларға ауысуды атап өт­­кен-ді. Ал сарапшылар ұлттық жоба нақты бір мақсаттарға жетуге ба­­ғыт­­талған кешенді жоспарларға ба­­­сым­дық беріп, мүмкіндік пен әле­уе­­­тімізді шашыратып алуға жол бер­­­меу қажет екенін ескерте баста­ды. Қол­­даныстағы мемлекеттік бағ­дар­­­ла­­­маларды скринингтен өткізіп, бір ши­­ра­тып алу әлемдік трендке айналған.

«2021-2023 жылдарға арналған көптеген мемлекеттік бағдарлама­ларды қаржыландырудың қыс­қаруы дағдарыс пен бюджет тап­шы­лығы жағдайында биліктің мәж­бүрлі қадамы. Ендігі жерде тек қана мемлекеттік реттеуші міндет­те­ме­лердің шығындары «қорғалуы» керек», дейді сарапшылар. Олар­дың пікірінше, мемлекеттік бағ­дар­ла­малардың көпшілігінде қыс­қарту­дың резервтері бар. Бұл бағ­дар­ламаларды өзара үйлестіруге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік бағдарламалар неге орындалмады?

Қазір Қазақстанда ұлттық эконо­миканың барлық саласы мен іс жүзінде қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын 15 мемлекеттік және салалық бағдарлама бар. Жасы­р­атыны жоқ, бүкіл халықтың әл-ауқаты көбіне мемлекеттік бағ­дар­л­амаларға байланысты.

Саясаттанушы Санжар Боқаев шенеуніктер мемлекеттік бағдар­ламаларды пафоспен жариялайтынын, соңында оның орындалуы­на жауапты тұлғалардың кім екенін ұмыт­тырып жіберуге тырысаты­нын айтады. Оның пікірінше, мем­ле­кет­тік деңгейде қабылданған әр құжат, әр бағдарлама мұқият талдан­байды. Мем­ле­кеттік бағдарламаларды іске асы­ру­дың тиімділігін бағалау әдіс­тері ә­зірленетінін және оны жауап­ты орындаушылар бекітетін тәжіри­бе бұрыннан қалыптасқанын нақты­лаған С.Боқаев бұл әдістеме сыртқы тәуелсіз аудиттің сараптамасынан өтпейтінін де ескертті. Оның нәти­жесі де қызық: мемлекеттік бағ­дар­ламалардың орындаушысы өзін-өзі дамытады, жүзеге асырады және өзін-өзі бағалайды. Яғни дайындау­шы да, орындаушы да, сыншы да бағдарламаны дайындаған жұмыс тобының өзі болып шығады.

Сарапшы айтқандай, қолданыс­та­ғы бағдарламалардың басым көп­­­ші­лігі орындалу тетіктерінің жоқ­­ты­ғынан жүзеге аспай қалған. Бағ­­дар­ламаның мақсаты, міндеті, ин­ди­кативті көрсеткіштері айқын бол­ғаны­мен оны жүзеге асыратын тетік­тері барынша бұлыңғыр.

– Қазақстанда мемлекеттік бағ­дарламаларды іске асырудың тиім­ділігін бағалау әдістері әзірле­нетін және оны тек жауапты орындаушылар бекітетін тәжірибе бұрыннан қа­лыптасқан. Сонымен қатар әдіс­теме сыртқы тәуелсіз аудиттің сараптамасынан өтпейді. Тиімді басқару тұрғысынан бұл мүлдем қолайсыз, – дейді С.Боқаев.

Сарапшы айтқандай, мемлекеттік бас­қару жүйесінде ақ пен қараның ара­­сындағы миллион түрлі түс бар еке­­нін мойындамайтын KPI жүйе­сі қа­лып­тасқан. Бұл бағыт бюд­жет­тің орын­­далуына және бөлін­ген қар­жы­ның игерілуіне ғана басымдық береді. Ал түпкі нәтиже ешкімді қызық­тыр­майды.

– Мемлекеттік бағдарламаларды іске асырудың тиімділігін бағалау әдістері шенеуніктерді шығындарды басқаруға бағыттап, шығынның арнасын пайдаға бағыттау мүм­кін­дігін тежеп, бөлінген қаржы­ны қалай игергеніңіздің, қалай үнем­дегеніңіздің құны көк тиын болып қалады. Бұл тәсіл шенеуніктерді тек бюджеттерді әзірлеумен айналысуға мәжбүр етеді, мемлекеттік органдарды тендерлік машинаға айналдырады. Нәтижесінде, шығындарға талдау жасалмайды. Талдау жасал­маған­дықтан, бағдарламаның шығы­ны мен пайдасын бағалайтын нақты құралдар қолданылмай, тасада қалады, – дейді ол.

Мемлекеттік бағдарламаның оры­ндалмағаны үшін топ-менед­жер­лердің жеке жауапкершілігінің жоқтығы, жүз миллиардтаған теңгені тиімсіз жұмсаған шенеуніктерге санкциялар қолданбайтыны осыған дейін де жиі айтылатын.

– Біз мыңдаған теңгені ысырап еткені үшін ауылдық округтің кішкентай шенеунігін соттап жатырмыз, ал министрлерді бірнеше миллиардтық бағдарламалардың сәтсіздігі үшін жазаламаймыз. Мем­лекет ендігі жерде жауапкер­шіліктің тек моральдық емес, қылмыстық сипатына да басымдық беруі қажет. Оны бағдарламаны әзірлеушілер де, іске асыруға жауапты адамдар да сезінген кезде бағдарламаны орындауға мүмкіндік туады, – деп қорытты С.Боқаев.

Қажетсіз бағдарламаларды көбейту қажет емес

Экономист Мағбат Спанов попу­листік шешімдерді қабылдау жүріп жатқанын, Үкімет кейбір мәсе­ле­лерді Ұлттық қор қаражаты есебі­нен шешуді ұсынатынын, мұны тоқ­тататын уақыт келгенін, Үкі­мет­тің экономикалық блогына ақша табуды үйренетін кез келгенін жет­кізді. Ұлттық қордың ақшасын жарату арқылы мәселені шешу үшін көп ойланудың қажеті жоқ. Үкіметтің назары жалақы, жер, денсаулық және заң төңірегінде болуы керек. Мемлекеттік бағдарламалар көп, жаңа бағдарламалар да әзірленуде. Әрқайсысы белгілі бір қаржылық қол­дауды қажет етеді. Алайда, қа­зіргі жағдайда оларды қандай көз­дер­ден қаржыландыру керектігі түсініксіз. Қоғамды жеке қауіпсіздік, жалақы, денсаулық және әлеуметтік әділдік толғандырады.

– Қажетсіз бағдарламаларды бірінен кейін бірін балалата берудің қажеті жоқ. Халықпен келісіп, жағ­дай­ды нақты түсіндіре білу керек. Қытайдың Батысты игеруі де зерттеуге тұрарлық тәжірибе. Жалпы мемлекеттік саясат осы бағытқа көңіл аудара бастағаны дұрыс, – дейді М.Спанов.

GSB UIB бизнесті талдау орта­лығының сарапшысы, экономист Мақсат Халықтың байламынша, тәуелсіздік алған жылдары қабыл­данған мемлекеттік бағдарла­ма­лар­дың жалпы саны 50-ден асып кетіпті. Осы бағдарламалардың ішін­де іліп алатындарының қата­рын­да Ин­дустрияландыру бағдар­лама­сы бар. Қазір мұны сарапшы­лар бір-бірімен сабақтасып, бір-бірін толықтыра­тын салалық бағдар­ла­маларға теңеп жүр. Страте­гия­лық жоспарлау және реформа­лар агент­тігінің төрағасы осы бағ­дар­ламалардың басы-қасында жүргенін айтып өткен Мақсат Халық 2009 жылдары Қайрат Келімбетовпен кездескенін, «2015 жылға дейінгі қамтитын бағдарламаның нәтижесін күтпей, жаңа бағдарламаның не себептен қабылдадыңыздар?» деп сұрағанын айтты.

– Сол кезде Қайрат Нематұлы алғашқы бағдарлама қабылданған кезде 2007-2009 жылдардағы қаржы­лық дағдарыс ескерілмегенін, сол себепті бағдарламаны қаржыландыру уақыт­ша тоқтатылғанын айтты. Ал­дыңғы құжаттардағы сабақтастықты сақтай отырып, жаңа бағдарлама қабылданғанын, көп бағдарламалар екінші кезеңге қалып тұрғанын, бірақ 2020 жылға дейін жүзеге асатынын жеткізген болатын. Бізде бағдарламаға жауапты тұлғаның нақтыланбайтыны бар. Мысалы, бағдарлама бір шенеуніктің министр немесе премьер-министр кезінде қабылданды. Кейін ол әкім немесе елші болып кеткендіктен «Бағдарламаның орындалуына кім жауап береді?» деген сұрақ жауапсыз қалады, – деген М.Ха­лық жа­уапты тұлғалардың жауап­кершілігі ауыс-түйістің тасасын­да адасып қалатынын айтып өтті.

– Бүгінге дейін қабылданған бағдарламаларды 2050 жылға дейінгі стратегиямыздың айналасына топтастыратын кешенді стратегиялық бағдарлама керек. Біз сол кезде ғана Мемлекет басшысы айтып өткендей, мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін догматизм мен көзбояушылықтан тазартамыз. Бірақ кедергі көп. Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі қиыннан қиыстырудың мың түрлі тәсілін меңгерген әкімдерге әзірге әлі мінез көрсете алған жоқ. Сон­дық­тан агенттікке мемлекеттік бағдарламалардың орындалуын бақылайтын, қай жерде мүлт кеткенін қадағалайтын, көшті кейінге тартып отырған әкімдерге ескерту беретін құзірет беру керек, – дейді экономист. Агенттік бұл міндетті тәуелсіз һәм кәсіби сарапшылардың мүмкіндігімен жүзеге асыра алады.

АЛМАТЫ