Бата дарыған би

Әр өңірде де дуалы ауызды билер өтті. Оны сол аймақтың тұрғындары ұмыт­пайды. Билер өмірден өтсе де сөзі өл­мейді. Оны кейінгілер жаңғыртып, жа­дын­да сақтап келеді. Мәселен өлең сөз­дің өрен жүйрігі Мұрат Мөңкеұлының «Өлім» деген өле­ңінде мынадай жолдар бар:

Би өлмейді демеңіз,

Шежірелі тілі сайраған,

Аузына арам салмаған,

Ортада пара алмаған.

Жауғаштыда Қазыбек,

 Қаракемпір Бәйменбет,

 Беріште Есет, Айтуар,

 Солардан қалған бұл дүние.

Немесе Ығылман Шөрековтің «Ше­шен­дер туралы» толғауында:

Солардың жүрген ізімен,

Жауғаштыда Қазыбек,

Дуалы ауыз Дәуімшар,

Қаракемпір Бәйменбет.

Қара Оразда Қаратау,

Әйгілі Есет, Айтуар,

Және Байнақ Жақсымбет,

Би Қоңыр мен Өтеміс

Адамдығымен атын қалдырған.

Өмірлерінің ішінде,

Бүгілмеген тізесі,

Қандай да даудан мүдіріп,

– деп аймақта өткен айтулы билерді тіз­белейді. Олар қай ортада да тілін тістеп, тізесін бүкпеді. Қазақтың қара өлеңдегі шеберлерінің бірі Қазанда (1908), екін­шісі Ташкентте (1925) жарық көрген кітап­тарында жарияланған өлеңдеріне арқау болған Қазыбек би кім? Аталған би қай уақытта, қай жерде ғұмыр кешкен?

Шындығында Қазыбек Жабайұлы ту­ралы жазба деректер аз. Бұл аталған би жайлы әлі де толық зерттелмеген­нен болуы мүмкін екенін көрсетеді. Қол­да­ғы мәліметтерге сү­йенсек, ол 1760 жыл­­дары қазіргі Қызыл­қоға ауданының Жан­­гелдин ауылында дүниеге келген. Бейіті аудан орталығы – Миялыдан бес-алты шақырым қашықтағы Қазыбек қауымында. Онда құлпытасы да бар. Әкесі Жабай қайырымдылығымен, қарапайымдылығымен танымал болған үлкен әулеттің, өз ортасының азаматы болса керек.

Бір жылдары Тайсойған, Бүйрек құ­мын жайлаған жұрт Бәйімбет, Қаратау би, Есет пен Айтуар және Өтеміске арнап ас беру үшін үш жүзге сауын айтады. Аталған шараға жасы тоқсаннан асқан ділмәрі Қаз дауысты Қазыбек би де келеді. Оған құрмет көрсету Жабайдың пешенесіне жазылады. Әулеттің үлкен-кішісі түгел жүгіріп, құрметін көрсетеді. Сол кезде үй иесінің әйелі аяғы ауыр, ай-күні жетіп отыр екен. Толғақ басталып, дүниеге торсық шеке ұл келеді. Оның атын алыстан келген абыздың құрметіне Қазыбек қояды. Мұны Жабай жақсы ырымға балап, «Қыдыр қонған жан екенсіз, басымыз өсіп, балалы болып отырмыз. Ақсақалдар атын Қазыбек қойды. Ендігі сұрарым, балаңызға бата­ңызды беріп, аузына түкіріңіз, өзіңізге тартсын» деп қолқа салады.

Талайды аузына қаратқан би тартынбай, үй иесінің бұйымтайын орындайды. Сонда Қаз дауысты Қазыбек би «Кіші жүз­де ізім қалсын. Балам әрдайым ақ сөй­леп, алдынан өткендер аппақ алғысын жаудырсын. Табаны жерде тұрса да, талабы биікте, жауабы жүректе жүрсін» деген екен. Жылдар өте Жабайдың ойла­ғаны орындалып, тілегені болыпты. Қа­зақ­тың Қазыбек сынды дана биінен бата алған бала Қазыбек ел іргесін бүтін­деп, қандастарын түгендеген, қара қыл­ды қақ жарған сөз шебері атаныпты. Әділ­дігімен, берік байламымен алыс-жақынға аты естілді.

Тарихи құжаттарға сүйенсек, 1811 жылдың 17 қыркүйегіндегі Кіші жүздің Байұлына қатысты шеркеш руының сұл­тандары мен старшындары, билерінің (барлығы 16 адам) Орынбор әскери губернаторы Григорий Волконскийге қайтыс болған Жантөре хан Айшуақұлының орнына Бөкей Нұралыұлын хан етіп сайлау жөніндегі хатында (таңба салынып, мөр басылған) Қазыбек Жабайұлының есімі аталады. Тағы бір құжат – Кіші жүз старшындары мен билерінің 1824 жыл­дың 3 қаңтарындағы Орынбор әс­кери губернаторы П.Эссенге Жәңгір сұл­танды Жайықтың екі бетіне көшіп жүр­ген қазақтың ханы етіп бекіту туралы хатында да шеркеш руының биі Қазыбек Жабайұлының мөрін басып, қолы қойылғаны көрсетілген (История Букеевского ханство 1801-1852 г.г. Сбор­ник документов и материалов). Бұл құ­жаттар оның ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде ел билеу ісіне араласқанын дәлелдейді.

Ал ел аузындағы әңгімелерге ден қойсақ, Қазыбек өз ортасында сыйлы, биліктегілермен иық тірестіріп, за­мандастарына белгілі адам болған. Әлім­нің атақты Барақ (Сатыбалдыұлы, (1743-1840) батырымен үзеңгілес жолдас, Қоқан хандығының билігі мен түр­кі­мендердің қақтығысына талай рет қа­тысқан. Сол себептен оны қолына қару алып, ел қорғаған батыр деп те атаған.

Елде оны ру мен ру арасында жер, жесір, мал барымтасына байланысты туындаған талай дау-шарға қатысқан мәмілегер ретінде де құрмет тұтқан. Ол әлгіндей кикілжіңдерге әділ төрелік етіп, нақты шешімімен көзге түсіпті. Жұртшылық оның белгілі би Асау Маңдайұлымен (1780-1862) ағалы-інілідей жақсы дос, сыйлас болғанын айтып отырады. Қазыбек біраз уақыт руластарымен бірге Еділ-Жайық арасында өмір сүрді. Бірақ ол өмірден өтерінің алдында қырық үйлі туғанымен ата-жұртқа оралыпты. Туған жерін сағынған Қазыбек Жабайұлы 64 жасында дүниеден өткен.

Міне, осындай еліне елеулі, халқына қалаулы биді замандастары да, кейінгі ұрпақ та әрдайым ардақтап, есімін ұмытқан жоқ. 1926 жылға құрамында атақты Көкжар (Ойыл) жәрмеңкесі кіретін (1867 жылы ашылған) әкімшілікке бағынысты – Қазыбек болысы аталды. Кейін Қазыбек ауылдық кеңесі болған еді. Соңғы кезге дейін Миялының оңтүстік батысындағы «Қазыбек тоғайы» деп аталған жасыл белдеу жұртшылықтың сүйікті демалыс орнына айналған-ды. Жаз мезгілінде мектеп оқушыларының үш ай бойы тынығатын (Қазбек) пионер лагері де болған-ды. Бірақ бұл күнде соның бәрі де көзден бұл-бұл ұшты. Мұның басты себебі, оның би болғаны кеңестік кезеңге ұнамады. Соған байланысты Қазыбек Жабайұлы туған ауыл да, болыс та, тіпті ауылдық кеңес те бастапқы атауынан айырылды.

Әрине, тарих өшпейді, бар-жо­ғы көмескіленеді. Десек те еліміз тәуел­сіз­дігін алды. Дербес ел болғанымызға 30 жыл толар қарсаңда ұмытыла бастаған оқиғалар мен тұлғалар жөніндегі дерек­терді іздестіру, тарихи шындықты қал­пына келтіру қолға алына бастады. Қа­зір басқару мен билік институтында би термині де бар. Соттар жүйесінде билер кеңесі жұмыс істейді. Өйткені билер әрдайым әділдік пен азаттықты, зайырлық пен тазалықты қолдаушылар болғаны даусыз. Төле мен Қазыбек, Әйтеке билер – қазақтың ары мен абыройы. Ендеше үш биді еске ала отырып, олардың әр өңірдегі замандастарын ұмытпауымыз керек. Олай болса, жоғарыда аты аталған Жабайұлы Қазы­бек бидің есімін ардақтау борышымыз. Бұл үшін аталған бидің шешендік сөздерін, М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба қо­рында сақталғаны мен ел аузында айты­лып жүргенін жинақтап, кітап етіп шы­ғаруды қолға алу қажет-ақ.

Ең бастысы – би атының ел жадын­да сақталуы. Осы орайда оның есімін туған мекені – Жангелдин ауылы мен осы аттас ауылдық округке беру жөнін­дегі бұрыннан бері қозғалып жүрген ұсынысты сөзбұйдаға салмай, нақты шешім қабылдаған жөн. Өйткені бата дарыған бидің есімі аталған округке де, ауылға да сұранып-ақ тұр. Ал бұл біріншіден, Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында айтылған тарихи сананы жаңғырту бағытындағы оң шешім болар еді. Екіншіден, жас буынның ел тарихында лайықты орны бар, даналық өнегесі дара тұлғаларды танып-білуіне жол ашар еді. Үшіншіден, жас буынды отансүйгіштікке тәрбиелеуге де ықпалы тиері даусыз.

Өтепберген ӘЛІМГЕРЕЕВ,

Қазақстанның Құрметті журналисі, өлкетанушы

Атырау облысы