Мұзайдын майталмандары

Сол 125 жыл аралығында ерлер арасын­дағы әлем чемпионатының жалауы 109 рет желбіреді. Тек миллиондаған адамның өмірін қиған І және ІІ дүниежүзілік соғыс­тың (1915-1925 және 1939-1945 жыл­дары аралығы) оты өршіп тұрған тұста ғана айтулы жарысты өткізуге еш мүмкіндік болмағаны белгілі. Ал 1961 жылдың 15 ақпанында Нью-Йорктен Брюссельге бағыт алған Boeing 707 ұша­ғы Бельгияның астанасы маңында апатқа ұшырады. Борттағы 72 адамның барлығы да сол жерде жантәсілім етті. Жолаушылар арасында мәнерлеп сырғанаудан АҚШ-тың 18 спортшысы мен 9 делегация мүшесі болған. Олар Прагадағы әлемдік додаға аттанып бара жатты. Сол қаралы оқиғадан кейін де жарыс кейінге шегерілді. Сондай-ақ 2020 жылы Монреальдағы бәсекенің өтуіне Жер-жаһанды жайлаған коронавирус індеті кедергі болды.

Тарихқа зер салсаңыз, әлем чемпионатының жекелеген сайысында ең көп олжаға кенелген Ульрих Саль­хов екенін аңғару қиын емес. Данияда туып-өсіп, кейіннен Швецияға қоныс аударған ол 1901-1911 жылдар аралығында 10 бірдей жарыста төрткүл дүниенің теңдессізі деп танылды. Тек 1906 жылы жарақат алуына байланысты Ульрих Мюнхендегі бәсекеге қатыса алмады. Басты қарсыласының жоқтығын ұтымды пайдаланған түңғыш әлем чемпионы германиялық Гильберт Фукс өз жерінде екінші мәрте бас жүлдені олжа­лады. Сальховтың одан бөлек, Олим­пия ойындарының жеңімпазы, әлем біріншілігінің үш дүркін күміс жүлдегері және Еуропаның тоғыз дүркін чемпио­ны деген дарадай атақтары тағы бар. 1912 жылы Стокгольм Олимпиадасында төртінші орында қалып қойғаннан кейін 42 жастағы Ульрих Сальхов үлкен спорттан қол үзді.

Өткен ғасырдың отызыншы жылдары Карл Шефер шашасына шаң жұқтырмады. Аустрияның астанасы – Венада дүние есігін ашқан ол 1927-1929 жылдар ара­лығында әлемдік додада жүлдегерлер қатарынан көрінсе, одан кейін қатарынан жеті жарыста алдына жан салған жоқ. Сегіз рет қарт құрлықта қарсылас шақ келтірмеген Шефер Лейк-Плэсид пен Гармиш Олимпиадаларында алтын тұғырдан қол бұлғады. Жалпы, бұл жігіт «сегіз қырлы, бір сырлы» болған көрінеді. Олай деуге негіз, Карл түрлі музыкалық аспаптарда керемет ойнаған. Әсіресе скрипканы жаны сүйеген. Сондай-ақ брасс әдісімен жүзуден Аустрия бірін­шілігінің жеңімпазы атанып, 1928 жылы Амстердамда алауы тұтанған жазғы Олим­пия ойындарына да өнер көрсеткен.

ІІ дүниежүзілік соғыс аяқталған соң АҚШ-тың Нью-Джерси штатының тумасы Ричард Баттонның бақ жұлдызы жанды. 1948-1952 жылдар аралығында ол қатарынан бес рет әлем чемпионы атанды. Екі бірдей Олимпиадада үздіктер көшін бастады. Бұл саңлақтың қазіргі кезде Нью-Йоркте тұрып жатыр. Ұзақ жылдар бойы түрлі телеарналарда комментатор болып қызмет еткен Ричард ақсақал ғұмыры жетсе, биыл жазда 92 жасқа толады.

Әлемдік додада төрт реттен топ жарған бес спортшы бар. Олар – аустриялық Вилли Бекл (1925-1928 жылдары), америкалық Хейз Алан Джен­кинс (1956-1959) пен Скот Хамиль­тон (1981-1984), канадалық Курт Брау­нинг (1989-1991, 1993) және ресейлік Александр Ягудин (1998-2000, 2002).

ХХІ ғасыр табалдырықтан аттаған тұстардағы көрсеткіштер жайында айтар болсақ, бұл ретте ең үздік нәтиже ресейлік Евгений Плющенко мен канадалық Патрик Чанға тиесілі. Олар үш реттен теңдессіз деп танылды. Қиыр Шығыстан шыққан қыран 2001, 2003 және 2004 жылдары дара шықса, Үйеңкі жапырақтар елінің өкілі 2011-2013 жылдар аралығында атой салды. Ал соңғы алты әлем біріншілігінде атақтары алысқа жайылған үш саңлақ алма-кезек алтын тұғырға көтерілді. Олар – жапониялық Юдзуру Ханю (2014, 2017), Хаверь Фернандес (2015, 2016) және америкалық Нейтан Чен (2018, 2019).

Мәнерлеп сырғанаудан әлем чемпио­натына әйелдер 1906 жылы қосылды. Давостағы додада ұлыбританиялық Медж Сайерс-Кейв алтыннан алқа тақса, аустриялық Дженни Херц пен мажар­стандық Лили Кронбергер күміс пен қола­ға қол созды. Келесі жылы Венада өткен біріншілікте де дәл сол жағдай айна-қатесіз қайталанды. Нақтылап айт­сақ, Медж – бірінші, Дженни – екінші және Лили үшінші орындарды иеленді. Осы­лайша, 25 жастағы Сайерс-Кейвтің есімі әйелдер арасындағы тұңғыш әлем чемпио­ны ретінде спорттық шежіреге тіркелді. Сонымен қатар ол – Олимпиада чемпионы атану құрметіне бөленген алғашқы ару. 1908 жылы Лондондағы Олимпия ойындарында ағылшын спортшысы өзінің күйеуі Эдгар Сейерспен бірге қола медальды мойындарына ілді.

Әйелдердің жекелеген сайысында ең керемет көрсеткішке Соня Хени қол жеткізгенін дүйім жұрт жақсы біледі. Болашақ чемпион 1912 жылдың 8 сәуірінде Норвегияның астанасы – Ослода дүниеге келді. Әйгілі спортшының әкесі де мықты спортшы болғаны жайында кейін білдік. ХХ ғасырдың аяғында Вильхельм Хени велоспорттан әлем чемпионы атанып қана қоймай, басқа да дүбірлі додаларда дараланған екен. Ал қызының аңсары мәнерлеп сырғанауға ауды. Бүлдіршінің бұл таңдауының дұрыс болғанын уа­қыттың өзі толығымен дәлелдеді. 1927 жылы Ослода ұйымдастырылған әлем чемпионатында 15 жасар Соня алтыннан алқа тақты. Содан кейін қатарынан 10 жыл бойы жеңіс тұғырының ең биік сатысын ешкімге босатқан жоқ. Үш дүркін Олимпиада және 10 дүркін әлем чемпионы деген атақтары тағы бар. Хенидің осы рекордтарын күні бүгінге дейін ешкім жаңарта алмады.

1936 жылы ешкімге есе жібермеген күйі конькиін шегеге ілген 24 жастағы Соня түрлі мұздағы шоуларға қатысып, байлыққа белшесінен батты. Америкаға қоныс аударып, Голливудтың жұлдызына айналды. 15-тен аса фильмдерге түсіп, түрлі рөлдерді сомдады. 1969 жылдың 12 қазанында Парижден Ослоға бағыт алған ұшақ апатқа ұшырап, борттағы барлық адам қаза тапты. Көп кешікпей «Сол ұшақтағы жолаушылардың бірі – 57 жастағы даңқты спортшы, атақты актриса Соня Хени еді» деген жайсыз хабар Жер-жаһанға тарады.

Аустриялық Херма Сабо (1922-1926), америкалық Кэрол Хейсс (1956-1960) пен Мишель Кван (1996, 1998, 2000-2001, 2003) әлем чемпионы атағына бес рет­тен қол созса, мажарстандық Лили Кронбергер (1908-1911), германиялық Ката­рина Витт (1984-1985, 1987-1988) төрт мәрте сондай құрметке бөленді.

Бес дүркін әлем чемпионы Мишел Кван 2004 жылы Дортмундта қола медальды қанағат тұтқаннан соң үлкен спортпен қош айтысуды құп көрді. Содан кейін мәнерлеп сырғанауды серік еткен сұлулардың ешқайсысы дәл сол биіктен көріне алмады. Тарқатып айтсақ, әу бас­та жапондардың қарқыны күшті болды. 2004-2014 жылдар аралығында өткен жарыстардың алтауында Күншығыс елінің қыздары алтыннан алқа тақты. Олар – Сидзука Аракава (2004), Мики Андо (2007, 2011) және Мао Асада (2008, 2010-2011). Ал соңғы бес байрақты бәсекенің төр­теуінде Ресей құрамасы мүшелері ағарып алдыңғы лектен көрінді. Олар – Елизавета Туктамышева (2015), Евгения Медведева (2016, 2017) және Алина Загитова (2019). Ал 2018 жылы Миланда өткен жарыста бас жүлдені канадалық Кэтлин Осмонд жеңіп алды.

Қазақстаннан мықты мәнерлеп сырғанаушылардың шығуын бізге бір ғасырдан аса уақыт күтуге тура келді. Алғашында Денис Тен жарқ етіп көзге түсті. 2013 жылы Канададаның Лондон қаласында ұйымдастырылған әлемдік додада Алматының тумасы 266,48 ұпай жиып, күміс медальды иеленді. Бұл Қазақстанның тарихындағы спорттың осы түрі бойынша тұңғыш медаль еді.

Әлем чемпионатында жеңіп алған қос жүледен бөлек, Денис Теннің басқа да толағай табыстары аз емес. 2014 жылы Сочиде алауы тұтанған Олимпия ойындарында ол қола медальды олжалады. 2011 жылы Азия ойындары мен 2017 жылы Дүниежүзілік Универсиадада алдына жан салмады. Өкінішке қарай, әйгілі спортшымыз нағыз жалындап тұрған 25 жасында Алматы қаласының қақ ортасында қандықол қарақшылардың қолынан қаза тапты. Әйтпегенде Денистің алар асулары әлі алда еді.

2019 жылы Жапонияның Сай­тама қаласында жалауы желбі­реген жарыста 19 жасар Элизабет Тұрсынбаева жасындай жар­қылдады. Күншығыс елінде өт­кен сол жарыста өнер көрсеткен 40 спортшының барлығының да есімі жанкүйерлерге етене таныс еді. Олардың алды Олимпия ойындары мен әлем чемпионаттарында теңдессіз өнерлерімен танылып, жеңіс тұғырына көтерілген шоқ жұлдыздар. Біразы құрлықтық жарыстарда жасындай жарқырап, аса ірі халықаралық додаларда дараланған мықтылар.

Қысқа бағдарламада қазақ қызы Людвиг ван Бетховеннің «Ай сонатасын» таңдады. Расында да өнері мінсіз болды. Ең күрделі деген элементтердің өздерін жыл­дам­дығын еш бәсеңдетпеген күйде шебер орындаған Элизабет «Сайтама Супер Аренаға» жиналған сан мың жанкүйер мен теледидарға үңілген миллион­даған көрерменнің зор қо­ше­метіне бөленді. Төрешілер де Тұрсынбаеваның өнерін лайықты бағалап, оның еншісіне 75,96 ұпай жазды. Элизабет тек ресейлік Алина Загитова (82,08 ұпай) мен жапониялық Каори Сакамотоны (76,86 ұпай) алға жіберіп, үшінші орынға табан тіреді.

Еркін бағдарламада да Элизабет Тұрсынбаева айшықты өнер көрсетті. Арген­тиналық Астор Пьяцолланың «Буэнос-Айрестегі жыл мезгілдерін» асқан ше­берлікпен орындаған қан­дасымыз әлем чем­пионатының күміс жүлдегері атанды. Қазақстандық спорт­шының екі бағ­дарлама бойынша жиған ұпайы – 224,76. Тағы бір айрықша атап өтуге тұратын жайт, Тұрсынбаеваның есімі айтулы жарыстың еркін бағдар­ламасында «Саль­хов төрттігін» алғашқы болып орын­даған мәнерлеп сырғанаушы ретінде спорт­тық шежіреге алтын әріп­термен жазылды.

Күншығыс еліндегі жарыста Элизабет Ресейдің әйгілі мәнерлеп сырғанаушысы, Олимпиада және Еуропа чемпионы, татар қызы Алина Загитовадан (234,50 ұпай) ғана қалып қойды. Екі дүркін әлем және Еуропа чемпионы, Олимпия ойын­дарының күміс жүлдегері Евгения Медведеваның өзі (223, 80 ұпай) Тұрсын­баеваның мықтылығын мойындап, қола медальды қанағат тұтты. Ал өзге мық­тылар қазақ қызына ілесе алмады.

Қазіргі кезде де Элизабет Тұр­сын­баева тамаша өнер көрсетіп жүр. Тек пан­демияның салдарынан жарыстардың көбі кейінгі шегеріліп, спортшылардың дені өз өнерлерін ортаға салу мүмкін­дігінен айырылды. Әйтпегенде осы бір жыл аралығында талай жерле­сіміз жеңіс тұғырының биігінен көрінері сөзсіз еді. Күллі Қазақ елі сенім артып отырған сондай жарқын жұлдыздарымыздың бірі әрі бірегейі – Элизабет қызымыз.