Өйткені ол сурет – бір жылдары қолыма қалам алдырған хас батыр, Екінші дүниежүзілік соғыста бір өзі 300-ге жуық аса фашистің көзін жойған Ыбырайым Сүлейменовтің бейнесі еді. Суреттің қасындағы «Өшпес ерлік. 6-7-беттер» деп жазылған сілтемені көргенімде, бірден «Кім жазды екен? Авторы кім болды екен?» деген ой келді. Себебі майдан даласындағы мергендігімен аты шыққан батыр қазақ жайлы бұрынғы өткен белгілі жазушылар мен журналистерден кейін сиректеу жазыла бастаған. Сөйтсем, үлкен газеттің екі бетін алып жатқан мақала авторы – белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, қаламгер-публицист Мұхтар Құл-Мұхаммед екен. Оқып отырып, мергендігімен көзге түсе тұра ерлігі еленбей қалған батырымыз Ы.Сүлейменов туралы еліміздің саяси элитасы мен зиялы қауымы арасында білім-білігімен беделге ие болған танымал тұлғаның қалам тартқанына қуандым.
Олай дейтінім, кезінде аттары аңызға айналған батырларымыз Бауыржан Момышұлы, Рахымжан Қошқарбаев пен Қасым Қайсеновке Кеңес Одағының Батыры атағы қасақана берілмегендіктен, жанашыр жұртының ықыласымен, ел басқарған беделді азаматтардың ықпалымен сол атақ көп кешіксе де, өз иелерін тапқан болатын.
Бейбіт өмірде аты-жөні құралайды көзге атқан мерген аңшы ретінде танылған Ыбырайым жай жатқан еліне қасқырша шапқан неміс фашистерін «қақ жүректің тұсы деп, өлер жерің осы» деп, майдан даласында дәлдеп атып, аты аңызға айналды. Арнайы шығарылған әскери үгіт-насихат плакаттарына суреттері басылды. Ол туралы дерек пен дәйек жеткілікті. Ыбырайым мерген қанша фашисті жер жастандырғанын жауынгерлік кітапшасына жазып отырған. Ал Невель қаласын азат ету үшін болған соңғы қанды шайқас кезінде жайратқан жауының саны жазылмай қалғанын ескерсек, қазақтың бір мергені 300-ден астам фашистің көзін жойған болып шықпай ма?! Бірақ бақталастық пен бақастық, қысастық пен қызғаныш деген «қызыл ит» қызыл әскерлердің жоғары шенді командирлерінің арасында да болған. Сондай салқындықтың салдарынан Ыбырайым Сүлейменовтің «Қызыл Жұлдыз» бен Ленин ордендерін ғана қанағат тұтуына тура келген.
Жамбылдықтардың Ыбырайым Сүлейменов ерлігін білмейтіні жоқ десе де болады. Өйткені бұрынғы Жамбыл, қазіргі Тараз қаласындағы бір көшеге Ыбырайым батырдың аты Невель түбінде қаза тапқан сонау қаһарлы соғыс жылдары-ақ берілген. Аңызға айналған мергеннің ағайындары осы көшенің бойында тұрды. Менің қаламгерлік еңбек жолымның көп бөлігі осы Ы.Сүлейменов көшесінің бойында орналасқан облыстық «Ақ жол» (бұрынғы «Еңбек туы»), облыстық телерадио хабарларын тарату компаниясының ғимараттарында өтті. Жұмыстан шаршап, ой сергіткіміз келгенде бір топ журналист осы көшенің бойындағы аллеяны аралап, оның ортасындағы субұрқақтардың қасындағы орындықтарға келіп аяқ суытып, батыр туралы әңгімелерге ден қоюшы едік. Қазіргі қызмет орным «Жамбыл облысының мемлекеттік архиві» мекемесі де осы Ыбырайым Сүлейменов көшесінің бойында. Мекеменің дәл қасына батырдың ескерткіш мүсіні орнатылған. Жұмысымның жаны болған соң, сол жерге жиі барып, өткен-кеткен тарихи жайттарды ой елегінен өткізіп тұрамын. Ондайда санамды «Батыр атағын баяғыда алуға лайық бозымға неге орден ғана берілді?» деген сауал мазалайды.
Тарихи деректерге жүгінсек, 1943 жылғы маусым айында армия генералы А.Еременконың қолынан «Қызыл Жұлдыз» орденіне ие болып, қол сағат таққан Ыбырайымды шілде айында Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынады. 289 жауды жер жастандырған мергенге бұл атақ өте лайықты еді. Бірақ 3-ші екпінді армия әскері кеңесінің бұл ұсынысын Калинин майданының басшылары қолдамай, «Ленин орденіне ғана лайық» деп, мергеннің жауынгерлік ерліктері жазылған құжатты Мәскеуге жіберді. Сол құжат бойынша Ыбырайым Сүлейменовке 1944 жылдың 4 маусымында КСРО Жоғарғы Советі Президиумының Жарлығымен Ленин ордені берілді.
Ал Батыр атағы неге берілмеді? Қазақ жауынгеріне Батыр атағын алу үшін 300-ге жуық фашистің көзін жою аздық етті ме? Мүмкін Бас штабтың ішіне бүккен басқа да себептері болған шығар? Бұл сауалдарға осы күнге дейін жауап жоқ. Ал құралайды көзге атқан Ыбырайым Сүлейменов болса, өкінішке қарай, Ленин орденін де қолына ұстап, кеудесіне тағып үлгермеді. Ол 1943 жылы 15 қазанда Невель қаласын фашистерден азат ету жолындағы шайқаста асқан ерлікпен қаза тапты.
Ыбырайым Отанын, елін сүйетін, адамдарды ұлтына, нәсіліне қарап бөлмейтін, аузын ашса, жүрегі көрінетін нағыз ақкөңіл батырдың өзі болатын.
– Жолдас аға сержант (ол кезде әлі старшина дәрежесін алмаған – К.С.) Ыбырайым Сүлейменов! Сіз қалай мерген болдыңыз? – деген сауалға:
– Қалай мерген болдың дейсің бе? Мен соғысты Мәскеу түбінде бастадым. Сол жерде жүріп фашистер атып өлтірген колхозшылар мен олардың әйелдерін, балаларын көрдім. Колхозшылардың үйлеріне кіріп, жағдайын сұрағанымда, олар өздерін гитлершіл жендеттердің қалай азаптап, қорлағанын жылап отырып айтып берді. Әр үйдің қайғысы мен қасіретін көру маған оңай тиген жоқ. Сондықтан өзімді түк болмағандай, ештеңе көрмегендей сезіне алмаймын. Өйткені Мәскеу түбіндегі колхозшы әйелдің еңірегенде етегі толған көз жасы әлі күнге дейін санамда жаңғырып тұр. Оны көру маған өте ауыр болды. Міне, сол күндері мен өзіме мерген болуға, колхозшы орыс әйелінің кегін қайтаруға ант бердім, – дейді екен.
Көкейіміздегі өкінішті ойлардың астында қалып, сөніп бара жатқан үміт оты Мұхтар Құл-Мұхаммедтің «Өшпес ерлік» мақаласынан кейін қайтадан лап ете түскендей болды.
Ал түйін – біреу. Ол – Ыбырайым Сүлейменовтей сайыпқыранның Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі ерен ерлігі ескеріліп, майдан даласында аңызға айналған атына сай даңққа бөленсе деген ой.
Ыбырайым, Мырзаби,
Жау қыруға тоймаған.
Кезенгенге боп қырғи,
Көрінгенді қоймаған.
Кеңес етіп соны ылғи,
Күндіз-түні ойланам.
Сол батырлық болып күй,
Өлеңімді қозғаған, –
деп жырлаған Жамбыл атамыздың аруағы мен жолбарысы жебеп, Құдай қолдасын!
Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ,
«Жамбыл облысының мемлекеттік архиві» КММ директоры,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, жазушы
ТАРАЗ
