Соның бір нышаны – ақпараттық еркіндік. Толассыз ағылған жаңалықтар легінен өзіне қажет ақпаратты табу арқылы адам өз сұранысын қанағаттандырып қана қоймай, өзгеге де әсерін тигізе отырып, әлемдік коммуникацияда өзіндік орнын тауып, атын қалдыра алатын дәрежеге жетті. Бұл орайда тұлға мен тұлғаны, мәдениет пен мәдениетті, тіпті бір тарихи кезеңмен екінші тарихи кезеңді өзара тілдестіре алатын бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі өте маңызды.
Media ұғымының өзі кең мағынада автор мен оқырман арасында, тіпті оқырман мен оқырман арасында идея тасымалдаушы, оларды өзара когнитивті байланыспен қамтамасыз етуші дәнекер дегенді білдіреді. Оның ұжымдық әрекеті мен жекелеген авторлық сипаттағы прагматикалық ниетін және қоғам өмірінде алар орнын жаңа қырынан таныту лингвистер үшін қызығушылығы күннен-күнге артып бара жатқан үлкен міндетке айналды. Зерттеу нәтижесінде газет дискурсы біз ойлағаннан әлдеқайда терең мәнді ұғым екені анықталды.
Орта ғасырда кең серпіліспен әлемге таралған газет алғаш рет Италияда пайда болып, тек бір беттік жаңалықтар тізбегі ретінде халық арасында бір тиынға (gazetta) сатылған. Ол заманда көше бойлап жүгірген жалаң аяқ балалардың қолдарынан соңғы жаңалықтар жазылған парақты кез келген жолаушы сатып ала бермейтін. Оған себеп оқу-жазудың дамымаған шағы болса керек. Бірте-бірте қоғам дамуымен оқу-білімге құштарлық жас пен ұлт талғамастан кең таралып, газет оқырманы күннен-күнге арта түсті.
Кез келген елдің күнделікті қарапайым тіршілігімен танысудың оңай жолы – оның баспасөзіне көз жүгірту. Сөз етілген әрбір тақырып – сол қоғамның оқырман қауымы үшін көкейкесті мәселе болса керек. Демек, ел айнасына айналған газет бүгінде халық өмірінің тікелей көрсеткіші болып қана қоймай, өзекті мәселені шешуге алғашқы қадам жасаушы негізгі бітімгер ретінде үлкен рөл атқарады. Осы орайда Батыс және Шығыс мәдениетінің ерекшеліктерін айқын сипаттаушы баспасөз саласын сараптай келе, ел арасында беделі, таралымы мен әлеуметтік рөлі жағынан бір-біріне сәйкес келер бірнеше газетті таңдадық. Оқырман саны мен әлеуметтік беделі жағынан зерттеу қазақтілді «Egemen Qazaqstan» газетінен басталып, оған сай келер ағылшын тілді The Independent (ағылш. егеменді) газетімен жалғасты. Әрбір нөмірден сұхбат жанрында жазылған мәтіндерді іріктей отырып, оларға персуазивті коммуникация тұрғысынан талдау жүргізу арқылы мәтін авторының негізгі идеясын, оны оқырман назарына оңтайлы түрде ұсыну әдісін және шыққан нәтижесін анықтадық. Батыс және Шығыс қоғам өмір мен оқырман сұранысының әркелкі болуына байланысты екі мәдениеттің ақпарат дайындау тәсілдерінде және оны қабылдаушы оқырманның талғамында біршама өзгешелік бар екені байқалды. Оған мысал ретінде «Egemen Qazaqstan» газетінің әрбір нөмірінде жарық көретін мақалалар әлеуметтік өмірдің барлық саласын қамтуы және жиі жарияланатын сараптамалар мен сұхбат материалдарының қоғам өміріндегі әрбір тақырыпты нақты айқындау мақсаты дәлел бола алады. Сондай-ақ бұл газетте жарияланып жүрген тарихи-танымдық материалдардың оқырман назарына жиі ұсынылуы персуазивті коммуникация тұрғысынан терең талдау жүргізудің негізін қалады. Журналистердің тіл байлығы, сөз шеберлігі және заманауи талғамы қоғамның бүгінгі сұранысымен астасып жатыр және ақпараттық бәсекелестікте олар республикада алдыңғы қатардан көрінуде.
Әдетте Батыс баспасөз саласында ағылшын журналисі өзіндік мәтінін дәл қазақ авторындай егжей-тегжейлі емес, шағын көлемді ақпарат ретінде ұсынуды жөн көреді. Одан бөлек, батыстық тілші оқырман назарына ұсынар ақпаратты өзіндік тараптан сипаттай келе, қорытынды төрелігін оқырманның өзіне қалдырады. Ал қазақтілді автор жазған әрбір сөзін және оқырманға ұсынар әрбір идеясын өзіндік дәлелдерімен растауға асығады және көкейкесті мәселелерді сөз еткенде оқырманға астарлы ой тастайды.
Бір идеяның растығын мойындау – оған нанудың алғышарты. Жаһандық мәселені жергілікті оқырман қауым көзқарасына сай өңдеп, әлеуметтік немесе мәдени кереғар ұғымдарды аудитория назарына ұтымды түрде ұсыну – әрбір журналиске қойылар негізгі талап. Қалам шебері өзінің кәсіби тәжірибесі мен қоғамдағы өмір дамуының бағыты, ерекшелігі және сұранысы туралы білімін ұштастыра отырып, оқырман қауымын ортақ болар әмбебап мәтін әзірлеуге тырысады. Даулы сауал, өзекті мәселенің қай-қайсысын тілге тиек етсе де, әрбір тілшінің басты прагматикалық ниеті – оқырманды әлемдік үрдіс жаңалықтарымен ақпараттандырып қана қоймай, оның тарапынан жауапты әрекет күту. Кәсіби ынтасы мен қаламгерлік шеберлігін біріктіре отырып, белгілі бір әлеуметтік мәселеге баға беру арқылы журналист мәтінінің түйінді ойын алдын ала құрады. Сұхбат жанрының талабына сай, қозғалған тақырып бойынша әлеуметтік өмір саласының беделді тұлғасымен немесе білгір маманымен болған әңгімені журналист оқырман қауымына паш ете отырып, өзекті мәселеге жаңа көзқарас пен кәсіби пікір білдіру арқылы соны шешім ұсынады. Басты назарда, әрине оқырман қауымның сұранысы мен талғамы болуы міндетті. Журналистің тынымсыз еңбегі мен ақпараттық ізденімпаздығының нәтижесі жазған мәтінінен көрініс табары анық. «Естімеген елде көп» тақырыптарды ғана қозғамастан, ел өміріндегі әрбір өзекті мәселеге терең де дәйекті жауап іздеу арқылы, оның ақ-қарасын оқырман назарына ақиқатынан ұсынуды кез келген қаламгер өзінің парызы деп біледі.
Батыстық және шығыстық көзқарас пен мәдени ерекшелік, өмірлік ұстаным мен әлеуметтік құндылықтың барлық сипаты газет мәтіндерінен айқын байқалады. Баршаға ортақ тілмен жазылған мәтінде оқырман сөздердің номинативтік қасиетіне қарағанда эмотивтік қасиетін жиі тірек етеді. Оған себеп қозғалар тақырыптың қоғам үшін таныс немесе бейтаныстығы болса керек. Ескі идеяға жаңа көзқарас қажет кезде және жаңа ұғымның оқырман үшін шынайы мәнін ашуда талай жолмен мәтін жазатын автор ендігіде мәселенің байыбы неден туындап, неліктен оқырман бұл сауалға басты назар аударуы керек екенін дәлелдеуге тырысады. Дегенмен, әр мәдениеттің өзіне сай құндылығы бар болса, сол құндылықты қастерлеудің де өзіндік жолы бар. Әрбір журналистің естен шығармас бір қағидасы – рухани құндылықтардан аттамау. Халықтың тыныс-тіршілігінде, күнделікті өмірінде нендей мәселе дау туғызса, соның өзіндік шешімін ұсынуды ағылшын авторы бір тараптан сипаттаса, қазақ авторы өзге тараптан сипаттайды. Ұқсастықтары лингвистикалық бірліктерін ұтымды қолдануында болса да, ерекшеліктері мәдени көзқарас пен тұлғалық болмыста екенін анықтадық.
Біздің ұлттық баспасөз саласы, оның көш басында тұрған «Egemen Qazaqstan» газеті қоғаммен бірдей дамып келеді. Газет тілшілері ақпаратты жаңаша сипатта беруді жетік игерген және ағылшын газеттерінен бір мысқал да кем емес. Зерттеуіміздің нәтижесінде анықталған ерекшеліктерге сай, отандық баспасөз саласында персуазивтік коммуникацияның газет ақпаратын ұсынушы стратегиялық тәсілдері ағылшын газеттеріне қарағанда, ауқымы жөнінен артық екені дәлелденді. Соның ішінде «Egemen Qazaqstan» тілшілерінің жиі қолданатын ақпараттық тактикасы ағылшын газетінде мүлдем кездеспейтіндігі белгілі болды.
Медиакоммуникацияның әлеуметтік өзгерістерге ең икемді саласы саналатын газет дискурсының персуазивтік қасиетін анықтауда жүргізген зерттеуіміздің қорытындысы бойынша екі елдің тілшілері ақпарат ұсынудағы кәсіби шеберлігі жағынан бірдей екенін дәлелдеді.
Мауе Адырбекова,
Абылай хан атындағы ҚазХҚ және ӘТУ докторанты
