Шекарашы генерал

Генерал-майор Б.Байтасовты көрген, қызметтес болған жандар киелі Түркістан жерінен тү­леп ұшқан азаматтың жоғары адам­гер­шілік пен биік парасат иесі екенін айтады. Ол даңқты бабаларымыз­дың бірі Телқожа батырдың ұрпағы болса, қайдан осал болсын.

Генерал-майор, саңлақ сардар, Кеңес дәуіріндегі шекарашы офицер кадрлардың арасынан қазақтан генералдық дәрежеге бірінші болып көтерілген Б.Байтасовтың ше­кара соқпағына түсу тарихы, осы салада атқарған қызметі – тәуел­сіз еліміздің қасиетті шекарасын қыра­ғылықпен күзетуді өз мо­йын­­да­рына алған бүгінгі жас пат­риот­тар­ға таптырмас үлгі, өлшеусіз өнеге.

Осы тұста кезінде Баһадүрбек Байтасовпен арнайы кездесіп сұх­­баттасқан, генералдың дауысын тас­паға жазып алған Шекара қыз­ме­тінің сардары, 1994 жылы ше­ка­­рашылардың төл басылымы «Отан сақшысы – Часовой Родины» га­зетінің қазақ редакция­сын ашып, ұзақ жылдар бойы бас­қарған,
от­став­­кідегі полковник Сағи­дол­ла Си­қымбайұлының генерал Б.Бай­та­сов туралы «Баһадүр десе деген­дей» атты очеркінен үзінді кел­тір­сек. Онда генерал өзінің өт­кен өмір жолы туралы былай дей­ді:

«... – Ең алғаш соғысқа кірге­нім 1942 жылдың қыс айы еді. Оң­­түс­тік-Батыс майданының құра­мындағы 224-батальонда зең­бі­рек­ші болып зұлым жауға қар­сы бір­неше ұрысқа қатыстым. Оң­түс­тік-Батыс майданында болдым, ке­йінірек Украинаны азат етуге ат­са­лыстым. Сталинград майданын­да зеңбірекшілер бөлімшесінің коман­дирі лауазымына дейін же­тіп, қа­лаға кірмек болып жанталас­қан жау тан­кілерінің жолын бөге­дім. Май­дандағы ерліктерім үшін І дә­ре­желі «Отан соғысы» және Қызыл жұл­дыз ордендерімен марапатталдым.

1944 жылы 23 жастағы Баһа­дүрбек Байтасовқа таңдаулы сер­жант ретінде шекарашы офицер­лерді даярлайтын оқу орнына жол­­дама береді. Себебі бұл кезде Кеңес әскерлері күш алып, не­міс-фашист басқыншыларын кері тықсыруға кіріскен болатын. Сон­дықтан жоғары басшылық ше­кара шегендеуді қайтадан қол­ға ала бастаған еді. Ал киелі Түр­кістандағы көп балалы отбасынан шыққан Баһадүрбек болса бұл кезде баяғы балаң жігіт емес, әбден ысылған, қиын-қыстау ке­зеңді бастан өткеріп, талай жой­қын жорықты артта қалдырған тә­жірибелі жауынгер болатын. Оқу орны Ленинград қаласының маңында екен».

Осы оқу орнында екі жыл оқып, кіші лейтенант шенін алғаннан кейін 1946 жылы жолдамамен Өз­бекстанның Термез қаласында тұр­ған шекара отрядына жіберіле­ді. Міне, осы жерде жас офицер өзі­­нің болашақ жары Фарида Зинатул­лақызымен кездеседі. Бұл 1947 жыл болатын. Бірін-бірі алғаш көр­геннен-ақ бірден ұнатып қалған екі жас шаңырақ көтеруге шешім қабылдайды. Араға көп салмай бас қосқан олардың бақытты ша­ңы­рағында дүние есігін алдымен қыз­дары Энжэ ашады. Одан кейін дүниеге Назия келеді.

– Біздің әкеміз өз отанына беріле қызмет етті. Анам – Татарстанның Қазан қаласында туған Фарида Зинатуллақызы әкеме барынша қолдау білдіріп, адал серік болды. Анам өзінің еріне деген махаббаты мен адалдығын осылай көрсете білді деп ойлаймын, – дейді генералдың үлкен қызы Энжэ апай. – Әкем туралы естеліктер санамызда жиі жаңғырады. Солардың бірін айтайын. Термездегі шекара отрядының заставасына жіберілген әкем Мәскеудегі Жо­ғары әскери институтқа жолдама бе­рілгенге дейін осында түрлі лауа­зымдар атқарды. Ол өзінің әскери лауазымына қарамастан шека­рашылар­дың мініс аттарына деп жасалған қораның бір шетін үйге айналдырды. Біз сонда тұрдық... Бұл жерде біз жалғыз тұрған жоқ едік. Анамның туған бауыры Мас­гуд та өзінің отбасымен бірге тұр­ды. Уақыт өте келе қызмет бас­палдақтарынан сәтті көтеріліп, біз­дің әкеміз секілді иығына гене­рал-майор шенін таққан сол наға­шы ағамыз бен біздің әкемізді көз­көргендер «Атқорадан шыққан екі генерал» деп әзілдейтін...

1950 жыл. Мәскеу қаласында Ба­һадүрбек Байтасұлына МҚК Әскери институтын ылғи «беске» оқығаны үшін осында оқытушы­лық қызметке қалуға ұсыныс жасалады. Бірақ қазақтың ер көңілді, өжет ұлы Мәскеудегі жайлы өмір мен қызМетті емес, шекара қор­ғау ісін таңдайды. Жас түлек Қыр­ғыз еліндегі шекара отряды­на жі­бе­ріледі. Сөйтіп, біздің кейіп­керіміз Қазақстанға тек алты жылдан соң ғана оралады.

1960 жылы Шығыс шекара округі Бақты шекара отряды бас­­­тығының бірінші орынба­сары – штаб бастығы болып та­ға­­йын­дал­ған кезде ол майор ше­нін­де бо­латын. Ал майордың штаб бас­ты­ғы болуы ол кезде өте си­рек кез­де­сетін. Бұл Баһадүрбек Бай­та­совқа де­ген сенімнің жоғары бол­ғанын көр­сетсе керек.

– Әкеміз үйге біз ұйықтап жат­қанда келіп, қызметіне де біз ұйық­тап жатқанда кететін. Әкемізді сирек көретінбіз. Тағы бір есімде қал­ғаны, біз тұрған Бақты ауылында жалғыз орталық көше бар еді. Әкем қызмет атқарған шекара отряды осы көшенің сол қапталында болатын. Сосын біздің ауылға ең жақын тұрған «Шағанақ» шекара заставасына бірнеше мәрте барғанымыз есімде сақталып қалыпты, – дейді Энжэ апай.

Ал Зайсан шекара отрядында­ғы 6 жыл болашақ генерал-ма­йор Б.Бай­тасов үшін елеусіз өткен жоқ еді. Негізі, 2024 жылы өзінің ға­сырлық тойын тойлайтын Зайсан шекара отрядынан иығына генерал шенін таққан тамаша адамдардың шыққанын айтуымыз керек. Деген­мен, осынау жоғары шен­ді­лердің көшін Баһадүрбек Бай­та­совтың бастап тұрғанын қадап тұрып айт­қымыз келеді.

Кезінде әскери бөлімнің бас­ты­ғы болып тағайындалған подполковник Б.Байтасовтың арқасын­да аталған бөлім жоғары жауынгер­лік қызметі үшін Қызыл Ту ордені­мен марапатталған. Б.Байтасовтың кеу­десіне «КСРО-ның Құрметті чекисі» белгісі тағылған.

Шекара аймағының жергілікті тұрғындарының арасында шекара­шы­лардың беделі биік болатын. Әсіресе балалар үшін... Мектеп бі­тірген әрбір екі ұлдың бірі шекарашы болуға ұмтылар еді. Ал осының барлығы Зайсан шекара отрядын алты жыл басқарған Баһадүрбек Байтасовтың кезінде көбірек орын алған-ды. Зайсандық оқушылар «Мен Байтасовтай болғым келеді» деп шығарма жазатын...

Тәртіпті, тиянақтылықты ұна­татын, өзінің қарамағындағы әр­бір шекарашының тағдырына өзін жауапты санайтын сардар Б.Бай­тасовтың Зайсан ауданы бойынша шекара басқармасы үшін жасаған тамаша жақсылықтарының бірі – офицерлер құрамына арналған көпқабатты тұрғын үйдің салынуына мұрындық болғаны еді. Баспана тауқыметін тартудай-ақ тартып келген шекарашылардың бірнеше қабатты, ішіне барлық жағдай жа­салған су жаңа пәтерлерге көшіп кіруі әскери бөлімнің тарихындағы дара оқиға-тұғын.

Зайсан шекара отрядынан кейін Шығыс шекара округінде жоғары басшылық қызмет атқарған полковник Б.Байтасовқа 1972 жылы генерал-майор атағы берілді. Міне, осылайша Баһадүрбек Байтасұлы қазақтан бірінші шыққан шекарашы генерал атанып еді.

Сол жылы ол ДОСААФ (КСРО-ның әуе және флот, әскери салаға жәрдемдесетін еріктілер қоғамы) Орталық комитетінің төрағасы бо­лып тағайындалады да, осы лауазымды тұп-тура 16 жыл үзіліссіз атқарады. Сөйтіп, үш мәрте Кеңес Одағының Батыры, атақты ұшқыш Александр Покрышкин­нің қол астында қызмет атқар­ған Баһа­дүрбек Байтасұлы аты аңыз­ға ай­нал­ған қаншама адаммен бірге қызмет істеді, көптеген ұш­қыш-спорт­шыны, парашют, мото­цикл және автокөлік спор­ты­ның ше­берлерін тәрбиеледі. Ол бас­қарған ДОСААФ-тың ар­қа­­сында ұшқыш-ғарышкер, Ха­лық Қаһарманы, Ресей батыры ге­не­рал-лейтенант Талғат Мұса­баев­­тың «ғарышқа жолдама» алға­нын да айтпай кетуге болмайды. Осылайша, біздің абзал ағамыз ұлан­­дарды тәрбиелеу­де ұлағатты істер атқарды.

– Әкеміз өте көп оқитын. Фи­ло­софия, тарих туралы кітаптар ­қы­зықтыратын, – дейді генерал­дың кіші қызы Назия апай. – Ол өмірде қа­рапайым жан болатын. Ал атқа­рылар шаруаға келгенде жанын салатын. Әскер саласындағы көп жылғы қызметінен кейін еңбек демалысына шыққаннан соң да қол қусырып отырған жоқ. Өйт­кені бос отыру әкем үшін жат тір­лік еді. Сондықтан 1987 жылы Бү­кіл­одақтық соғыс ардагерлер ке­ңе­сінің және Қазақ КСР Еңбек және соғыс ардагерлер кеңесі пре­зидиумының мүшесі бола отырып, Соғыс ардагерлері кеңесінің алматылық секциясын басқарды. 1990 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінде демократиялық жолмен таңдалған алғашқы депутаттардың бірі болғанын да мақтанышпен айтқым келеді... Халық қалаулысы атанған ол сол жылдары атақты Салық Зиманов, Сұлтан Сартаев, Шерхан Мұртаза сынды ел азаматтарымен қатар тәуелсіз елдің қалыптасуы жолында еңбек етті.

Генерал-майор Баһадүрбек Бай­­тасұлының Алматыда өзі тұр­ған үйі­не ес­керткіш тақта орна­тыл­­ған, Алматы және бүгінде облыс ор­та­лығына айналған Түркіс­тан қала­ларында Баһадүрбек Бай­тас­ұлының атын­дағы көшелер бар. Сондай-ақ киелі Түркістандағы әскери-техникалық мектепке арда туған азаматтың есімі берілген. Дегенмен, шекарашының отбасында дүниеге келген, медицина ғылымдарының докторы, профессор Назия Баһадүрбекқызы әкесінің, яғни ширек ғасырлық ғұмырын шекара қорғау қызметі­не арнаған, алдымен Өзбекстан, Қырғызстан елдерінің шекарасында қызмет еткен, кейін туған еліне оралған, еліміздің Бақты шекара отрядының штабын, мұнан кейін Зайсан шекара отрядын басқарған кездері шекара тыныштығы үшін келелі істер тындырған генерал-майор Баһадүрбек Байтасовтың есімі одан әрі лайықты деңгейде ұлықтала түссе дейді. Ендеше, Назия Баһадүрбекқызы айтпақ­шы, қазақ ұлтынан шыққан тұң­ғыш шекарашы генералдың атын шекара бөлімшелердің біріне неге бермес­ке?! Бұл қашан көзі жұ­мылғанша ұлағатты ұрпақ, отаншыл жауынгер тәрбиелеуде өзін­дік қолтаңбасын қалдырған тұл­ғаға халқымыздың, оның ішін­де тәуелсіз Қазақстан ше­кара­шыларының көрсеткен шек­сіз құр­меті болар еді.

Қорыта айтқанда Отанына адал қызмет еткен батыр ұлдың есімі, өмір жолы халық жадында сақ­талып қалуы тиіс. Әсіресе жас буын шекарашылар өмірден өткен асыл азаматтың шекара үшін сіңір­ген еңбегінен үлгі-өнеге алып өссе, қанеки.

Тамара ДӘУЛЕТБАЕВА,

ҰҚК Шекара қызметінің

запастағы подполковнигі