Тәкен жазған аштық

Кейінгі күндері:

– Әй, оқушы бала, кел бері қа­сыма! – деп шақырып алатын болған.

– Үлкендердің әңгімесін неғы­ласың! – деп бір айтқанын екі айтатын.

 Аудандық газетке үш-төрт шумақ өлеңім шыққалы бері одан да маза кетті, менен де маза кетті. Қазір ойласам, мен өскен соң не жазады дегенге сонда қалай мыйы жетті деймін. Тәкен Әлімқұловтың «Қаратау» повесінің бір үзіндісі сол томар-кемпірді көз алдыма қайта әкелді:

«Күн көтеріле біреу маңдай­шадан үңілді. Аттың үстінен иіліп тұр. Көзі шапыраштанып кетіпті. Зияш: «Көтек!» деп шошып түсті.

– Сәскеге дейін жұмыртқа шай­қап жатырсың ба?! – деп қам­шымен босағаны тартып жіберді.

Бұл сырды білмейтін ІІІәуке тысқа жү­гіре шықты. Ең алдымен Мәлігаждаровтың астындағы атты таныды. Өзінің кербестісі! Қыста әкесі ауданнан қайтарып жіберген. «Малын ортақтастырмай кетті» деген қаңқудан қорқып қайырған. Сол жануары енді шапыраш көзді өкілдің астында тұр.

Осы кезде тысқа Зияш шықты. Сары әйел тұлдана шабынып:

– Адам атқан әтірет те біздің ауылға тимеген. Е, әдіра қал! – деп өкілді аттың үстінен жұлып алды.

Повестің осы тұсын оқығанда, біздің әулеттің өмірін жазып отыр­ғандай іші-бауырым солқ ете түсті. Тәтем: «Шешем адуын­ды адам еді» деп бір әңгіменің ше­тін шығарған. Соғыс кезінде қыр­маннан келе жатса, колхоз бастық ал­дынан шығыпты. Сондағы аңды­ғаны етегіне түйген бір уыс бидай көрінеді.

– Сен Отанның астығын ұрлап келе жатырсың! – деп қамшымен салып-салып жіберіпті.

Адуынды әйел білегінен шап беріп ұстап, тұп-тура Тәкен Әлім­құлов жазғандай атынан жұлып алыпты. Сол үшін бір ай, жарым ай қамауда отырып келсе керек. Кейін колхоз бастықтың өзі ұста­лып, бір жыл, жарым жыл ол да оты­рып келіпті. Нағашы әжеміз тә­темді ертіп амандасуға барса, сас­қанынан жер таянып орнынан тұра алмай қалыпты. Сондағы колхоз бастық әлгі томар-кемпірдің шалы екен!

Бұл соғыс кезінде болған оқи­ға. Ал Тәкен Әлімқұловтың жа­зып отырғаны ашаршылық жыл­дарының көрінісі. Бірақ жазушы «32-жыл» деп көрсетпеген. Олай көрсетуі мүмкін де емес еді. Өйткені тарихқа қара әріппен таң­баланған «32-жыл» жабық тақы­рып болатын. Алайда жазушы оның басқа емес, нақ 32-жыл екенін білдіретін белгіні хикаяттың басында және соңында тайға таңба басқандай етіп көрсетіп кетіпті.

Біріншісінде, Бименденің 1928 жылы көктемде туған наға­шы­сының үсті­нен «бай-шонжар» деп арыз түсіргені кел­тіріледі. «Арыз жаздым кеңеске, Кеңес өкі­метінің мақсаты – жуанды құртпақ емес пе?!» деп өлеңдеткені айтылады. Екіншісінде ел ес жиған кезді: «Бо­лат жауап орнына қалтасынан газет шығарды. Шәукеге таныс «Социалды шаруа» еді. Шәукенің көзі газеттің маңдайшасындағы «1934 жыл» деген жазуға түсті» деп жазады. Бұл таңба бізге жазушы жасырған код секілді оқылып, жүрегіміз зырқ етіп бір соққан.

Жазушы ең алдымен қазақ да­ла­сынан жылқының жоғала бас­тағанын: «Ауданға ұялмай-қызар­май есекпен келушілерді көруі де сол жолы еді. Шәуке ішінен: «Елде қылқұйрықтың құрығаны-ау?!» – деп топшылаған-ды», – деп береді. Демек, жазушы аштықтан бұрын әуелі ер қанаты жылқының қырылғанын меңзеп отыр. Ендеше аштықтың неден басталғаны туралы біз естіген аңызды жаратылысында жылқыны жақсы көретін Тәкен Әлімқұлов та біліп тұр ғой.

Шығарманың драмасы сонда, Шәу­кенің әкесі Ноғайбай сол науқанның бел ортасында жү­реді. Оны ауданнан елдің тыққан астығын табуға жібереді. Сол жақ­тан: «Көкеңнің тілі байланып қа­лыпты» деген хабар келеді. Сон­­да он бес жастағы Шәуке әке­сі­нің жайын білмек болып жолға шы­ғады: «Шым-шытырық қиял шыр­ғалаңынан шыға алмай келе жатқан баланың көз алдына кенет сұмпайы сурет елестеді. Тілі байланып қалған әкесі сұқ қолын шошайтып, ымдағандай. Бәйек болған әйеліне тілсіз арызын айтып, кем­сеңдегендей»...

Бұл эпизодтан Тәкен Әлімқұ­ловтың сана ағымын ерте және еркін меңгергенін көреміз. Кейіп­керлердің өз көздерімен көрмеген жайттарды осылай сана түк­пірінен тірілтіп алуы шығармада бірнеше рет қайталанады. Соцреализм тұ­сында оған постмодернистік эле­менттер қайдан келген деген сұ­рақ еріксіз туады. Өз тарапымыз­дан Таласбек Әсемқұлов туралы жазған мақаламыздағыдай, «күй­ден келген» деген жауабымызды тағы да алға тосамыз.

«Ұраларға көмген астықты те­­мір аса­мен табады. – Қалайша тап­ты? – деп сұрады Шәуке. – Іші өртелген ұра темірдің дүмінен дүнкілдейді екен ғой, – деп жауап қайырды Зияш. – Даланы қалайша тінтеді? – Ұра қыста қар тұрмас беткейде болады екен ғой. Беткей шіркін санаулы-ақ болып шықты. Шәуке әкесінің бет-аузы қисайып келген себебін сұрады. – Жолай біреу у беріпті-міс деген қауесет бар, – деді Зияш».

Осы арада шығарма сюжетін шие­леністірген өте күшті драма алға шығады. Ол драматизмді жа­зушы тағы да постмодернизм ар­қылы береді. «Шәуке жүріп кет­ті. Ұзай келе оның көз алдына Қи­сықмойын елестеді» дейді жазушы. Яғни сана түкпірінен мистика іспеттес мына көрініс көлбең етеді:

«Жапанда отырған жалғыз үй. Үш есекті, екі аттылы, небәрі бес адам шаңқай түсте түстенгелі келе жатыр. Тырыш Қи­сықмойын­ның намысқа тыртысып, барын дас­тарқанға саларын біліп келе жатыр. Кенет... күтпеген құқай! От басы толған тасбақа!»...

Әдетте қазақтың ас-ауқат жа­йындағы әңгімесі «магиялық» си­патқа ие. Ұлттық тағам культінің ара­ласпайтын жері жоқ. Қонақ кел­генде тай сойып жатқан, қойға бата жасап жатқан, сыбаға тартып жатқан ел. Енді сол салтанаттың бірі де жоқ. Бұған қанша белсенді болса да Ноғайбайдың өзі де шыдамайды:

«Шұғыл көліктенген жолаушылар былай шыға бере, Ноғай­бай еңіреп береді. Еңіреу де еңіреу! Сол күні кешке алыстағы аулына жеткенде ұрты ісініп барады. Ер­теңіне жиылыста сөз сөйлеп үгіт таратқанда тісі ауырған адам­дай жағын шандып алады. Ноғай­байдың не сөйлегені белгісіз. Ойы­­ның осы арасына келгенде Шәу­­ке дауыстап жіберді. «Бі­реу­­лер суыққа шалдықты дей­ді. Бі­реулер уланды дейді. Енді бі­реулер жынданды дейді. Жа­ным-ау, қайсысыныкі дұрыс?». Бұ­ра­лаң соқпақ: «Балақай, әлі көп ада­­сасың!» дегендей, иреңдеп жа­тыр.

Осындағы «Ноғайбайдың не сөй­легені белгісіз» дегенде жазу­шы нені жасырғысы келді? Но­ғайбайға есті азамат ретінде ел ішін аштық жайлағанын айт­қызғысы келді ме? Оны айтқызса, шығармасы цензурадан өтпей қа­лары анық еді. Бірақ мәтінге мұ­қият қараған адам Ноғайбайдың не айтуы мүмкін екенін өзі-ақ болжаса керек-ті. Ноғайбайдың өлгенін бала-шағасына астарлап «тілі байланып қалды» деп жеткіздіртуінде де бір гәп жатқан жоқ па?

Шығарманы оқып отырғанда ойың тақырыпқа арқау болған аш­тықта тұрады. Жазушының өзі де ас-ауқатқа қатысты түрлі диалог­тармен осы ойды діттей түседі: «Қа­­зысыз ет жемейтін қайран кө­­­­кең. Талқанға көріседі жылай-жы­­л­ай!»... «Тарыны қорласаң, Қи­сық­­­­мойынға ұқсап тасбақа теріп же!»...

«Е, немене, қазы қайнатпақшы ма едің?!.» «Сафлордың талқанын шылай­мыз да»... «Қыршылдақ халуа жеген­дей іштүйнек болдым сафлоры құрғы­рыңнан!»... «Мен қобызымның бесігін отқа үйте ал­майды екенмін. Өлсем, басыма қоярсыңдар!»...

 Бірақ нағыз көркем шығарма көтерген тақырыбын да ұмыт­ты­рып, сюжеттің қызығына түсі­ріп жіберуі керек. Тәкен де оқыр­ман­ның есіл-дертін Ноғайбайдың өлі­міне бұрып, ынтықтырып қоя­ды. Қала берді Ноғайбайдың өлімі бір жағы детективке, бір жағы мис­тикаға айналып сала береді. Шын өлімді алғаш «тілі байланды» деп, содан соң «у берді» деп, ақыры ұш­тығын белгісіз жаққа тіреп қоюы да заманға кінә артқанмен бір­­дей. Оқырманға түсінікті болу үшін мысалды тағы да жазушының өзі­нен алғанды жөн көрдік:

«Болат жұлып алғандай: – На­қаң­ның түбіне есектілер жетті ғой, – деді. Үнсіз отырып-отырып: – Бұл ұзақ хикаят, қарағым! – дей салды. – Бименденің үйі у бе­­­ріпті ғой, – деді Болаттың әйе­лі. – Оттамай жайыңа отыр! – деп күйеуі зекіп тастады. – У бер­ге­ні анық. Бименденің өзі ашар­шы­лық боларын сезіп, жорта жы­рақ­танған деседі, – деп Болат­тың әйелі көкайылдығына бас­ты. Бұның байыбына бармаған бала көлденең сұрау қойғанда, Бо­латтың сол көзі тартылғандай болды. Әлсіз шырақтың сәулесі осыны ғана аңғартты. Шым-шы­тырық ойға шомған Шәуке көр­песін тұмшаланып, өксіп жылады. Болат та ояу жатыр еді. Бала мұңдықты аяған ол ұйқысыраған боп сандырақтатты. «Ымм! Әкеңе у берген – Бименде, біздің қатын дұрыс айтады!»...

Жазушы бұл хикаятын аштық­ты көрсету үшін мақсатты түрде жазған. Ондағы аштыққа қатысты көптеген көріністің берілуі со­ның айғағы. Аштық туралы жаз­­­ған жазушылардың бәрі де бі­­рінші ана мен бала өлімін алға тар­­тады. Бұл бір жағы шындыққа жа­қын болса, екінші жағы табиғи түй­сіктен туындауы да мүмкін. Тәкен Әлімқұлов та балаларына азық әкелуге кеткен ананың қалай ажал тапқанын төмендегіше суреттейді:

«Көктемнің алғашқы ныша­ны Несі­белі­ге екіұдай әсер етті. Жер аяғы босап, арқасының кеңитіні қуантса, еріген қар­дың астынан сү­йегі табылатын шеше шошытты. Әке өлімін көрмеген Несібелі шеше өлімінің қасында да болмады. Оның шешесі қай жерде жатыр екен. Қыраңда ма, ояңда ма. Қы­раңда болса ерте табылмақ, ояң­да болса кеш табылмақ. Әй­теуір, о баста қасқыр жеп кететін жер­ге құламаса игі еді. Белі сө­гіле бастаған жон әлі де жансыз. Әлде­қайдан есіне: «Бір уыс бұйырмады топырағың» деген зарлы өлең түсті.

Осындай эпизодтардан хи­каят­­та халық аузындағы үрей­лі әң­гі­мелердің барынша пайдала­нылғаны байқалады. 1932 жыл Тә­кен Әлімқұловтың он төрт-он бес жастағы ақыл-есінің то­лық кезі. Ашаршылықтың неден бас­талғанын, қалай болғанын жақсы біледі. Оған Болаттың әйелінің аузына: «– Мұндай құбыжықты талай көргенбіз. Тұңғышым туған жылы ашаршылық боп, қадірін теріп күнелткенбіз», – деген сөзді салуы да дәлел.

Хикаятта ұжымдастыру кезін­дегі асыра сілтеушіліктер жайлы да айтылады. Ортаққа салудан қорқып, елдің көбі малын етке өткізіп жібергені келтіріледі.

«Шаш ал десе, бас алған» шо­лақ бел­сенділер туралы да бір­талай мысал жүр.

Жоғарыдағы кісісі өлген қара­лы үйдің босағасын сабаған Мәлі­гаж­даров сондай мысалдың оннан бірі ғана. Сондай қысымға шы­дамаған Назар қобызын өз қолымен сындырып құтылған. «На­зар осы күні ескі серігін сағы­нады. Кей-кейде қобыздың сарынын ауызша айтады. Мұндайда Зияш көлденең жұрт нақұрысқа жориды деп жерге кіріп кете жаздайды», деген өмір суреттері ащы да болса шындық.

Аштық елді ақылынан адас­тырғаны да терең психологиялық талдаулармен берілген. «Орын­басар: – «Бір күн қарны ашқан­нан үш күн ақыл сұрама» деген осы! – деп күрсінді». Бұл сөйлем сөз ретімен жай жазыла салды дегенге келмейді. Үрей билеген, еркінен айрылған, есін жо­ғалт­қан, рухы сынған адамдар сұраусыз то­бырға айналған. Олар үшін тамақтан өтер бір түйір астан басқа ешқандай құндылық жоқ. Осы трагедияны жазушы ел арасының әңгімесі етіп жіңішкелеп жеткізеді:

«– Отағасы, шошқаның ма­йы­­мен қалайсыз? – Енді ма­зақ қы­лайын дедің бе, бізді?! – Ақ­са­­қал-ау, не мазағы бар. Жаңа­ғы ба­уырсақ қабанның майына пі­сірілген. Тұқымы құрыған қой­ды мен қайдан табамын?!. – Не дей­ді?! – деп қобызшы шошып кетті. Ойланып отырып-отырып, әлден уақытта: – Қап, құсып тастайын десем бауырсағы түскірдің кеңірдектен бері өтпей тұрғанын қарашы! – деді. Күйеуінің жол-жорықсыз бәлденгеніне жыны келген Зияш: – Е, немене, мысықтың күлімсі еті шошқаның тортасынан артық болып па? Балаларды шошытпай жайыңа отыр, – деп зекіп тастады».

Тәкен Әлімқұлов аштықтың адам­да­рына осындай образдық талдаулар жасайды. Олар діннен де, ділден де, тілден де оңай айрыла салуға бар.

Өздері аш болған соң, өмірде бас­қа ешқандай құндылық қалма­ған. Жазушы негізгі кейіпкерлер­дің бірі ретінде қобыз­шыны әдейі енгізіп отыр. Мұнда «Қайда бар­саң да Қорқыттың көрі» деген Қорқыт идеясына астарлы ма­ғына жүктелген. Қар астында қал­ған әйел, сүйегін жинап ала ал­май қырылып жатқан халықты бей­нелегені. Ал қобызын өз қолы­мен сындырып, құтысын сақтап қалған қобызшы – табыт құшақта­ған реквиемдік тұлға. Жазушы аш­тықты ашық жаза алмаса да, сол қобызшы образы арқылы «қайда барсаң да көр қазып жатқан адамдар» деген көріністі бергісі келген.

 Рас, хикаятта жаппай қырылып жатқан халық жоқ. Аштықтың нағ­ыз сұмдық қорқынышты көрі­ністері де берілмеген. Бірақ ашық, жасырын диалогтардан ел ішін аштықтың елесі кезіп жүргенін анық көруге болады:

«Назардың шағымын естіген кісі: – Төрелікке жоқпын. Ал егер елге көш­сең­дер, Ноғайбайдың куә­лігіне: «Қызмет бабында қайтыс болды» дегізіп, райкомнан мөр бастырып алыңдар, – деді. – Біздің елде иттің терісіне мөр бастырып алған біреу аштан өлді, – деді Назар.

Аш адамның екі сөзінің бірі кеңір­дектен өтер ас. Келген қо­на­­ғына «Қорегі­міз – тұқымдық жү­­гері» дейді. Оны да «жер та­ты­ған жүгері» деп анықтап айта­­ды. Қуырғанда қауашақ ашқа­нын әтуер­леп: «Мынаны сен же, шырақ» деп жең­гесінің қайны­сы­ның алдына ысыр­ғаны жүрек ­ауыртады. Адамдардың арасын­дағы қарым-қатынастың бәрі не жеп, не қойғанына тіреліп қалған. Әсі­ресе бір үзім нанға көзін сатқан бала­лардың өмірі психологиялық тұр­ғыдан өте ауыр сурет­теледі. Мы­салға келтіруге ұзақтау болса да мы­на бір үзіндіден соны көрер еді­ңіз:

«Несібелі майыса қарады да, саф­лордың талқанын шы­лау­ға кірісті. Өкіл болса, ат үстін­дегі қоржынын алдырып, бөз дас­тарқанға бауырсақ төкті. Балбы­раған бауырсақты көргенде шыдамы таусылып, аузының суы құ­рыды. Бойжеткен теріс айналды. – Қарындас келіңіз. Жеңгей, сіз де келіңіз. Інішек, сен де қосыл. Тағам жетеді, – деді Тұрсынғали Назаров. Осы кезде, төсекте ұйық­тап жатқан жас бала оянды. Бейғам балдырған бірінші рет қызғаныш білдіріп, бауырсақтың денін өзінің алдына ысырды. Назаровтың ішін аяныш жайлады. Ол ертеңді ойламай қоржынның түбін қақты. Бейтаныс үйдің жандары жоғы табылғандай жадырады. – Баланың көзі тар болады. Мынаны ертеңге қалдыр, – деді қобызшы әйеліне».

Оның кейіпкерлері аштық пен үрейден мінез-құлқы өзгерген адам­дар. Бұрынғы асқақ сезімдері мен тарпаң мінездері алты қыр­дың ас­тында қалған. Қаралы үйге кө­ңіл айта келген Орынбасар құ­ран оқиды. Сол кезде басында ақ кепкісі бар біреу келеді. Отыр­ғандар оны өкіл екен деп ойлайды. Аузындағы құранын жыйып ала қойған Орынбасар: «Аққұмның бір қызы бар, Іңкәр атты» деп әндетіп қоя береді. Жұрт «Мынаны жын қақты ма?!» деп аң-таң болады. Шындығында олардың басындағы жағдай жын қаққаннан да бетер сорақы еді.

Адамдар кімді қарғарын біл­мейді. Құдайды қарғаса, Құдайға да сөз өтпейді. Содан соң бірін-бірі қарғайды. «Ырысбике: – Жалғыз ағаңды сыртынан: «Өліп қал» деп қарғаушы едің. Мұратыңа жетіп тындың, – деді. Басына қаны шап­қан Назар: – Өліп қалыңдар. Қырылып тыныңдар... – деп шаба жөнелді. – Түйеңді жетелеп шап, шырақ, – деп жеңгесі айқайлап қалды. Шамалы уақыт өткенде Назар қайта оралды. Ашуы басылып, жуасып қалыпты. «Қайтейін, өз қолыңды өзің кесу жоқ. Тарық­саңдар, сәлем айтыңдар!» деді».

Қанша аштық туралы жазылып отырса да, бұл – көркем шы­ғарма. Жазушы оны маңдайдан ұрғандай қарадүрсін етіп жазбайды. Кейіпкерлерінің басындағы азапты сәттерді де көркем етіп су­реттейді. Кей тұста олардың ащы тағдырына ирония да арала­сып кетеді. Адамдар бірін-бірі қарғағаны сияқты, өздеріне өздері күледі: «Зияш намысқа шапты. – Қазы шайнап, қабырға қажаған менің әкем, ішін кебек тескен се­нің әкеңнен кем болып па?! На­зар шырт ете қалды. Шөкімдей ше­кесі қушиып, шақша басы шошайып, қоңқақ мұрны қисайып кетті. Бетінің түгі жыбырлады. – Ақымақ, әкем менен өткен тыраш-ты. «Жегенім қысы-жазы екшеген сөк, ырымға арпа, талқан жеп көргем жоқ», – деп өлең шығарған. Зияш мырс етіп күлді де, жауабын іле қайтарды. – «Қыз үйінде жегені ақ жарма еді, әкем тазға берді деп армандап еді» – деген өлең де сіздің ауылдан шыққан ғой. – Ақымақ, жарманы сары майға шылайды. Сонда ішекке жабыспайды. «Ішін кебек тескен» деуге аузың қалай барды. Зияш шамалы ойланып: – Сары майға обал екен, – деп қоя салды.

Бұл далада аштық туралы сұм­­дық аңыздар туған. «Алтын-кү­­міс тас екен, арпа-бидай ас екен» дегендей мақал-мәтелдер шық­­қан. Соның бәрі аштармен бір­ге өлген, саулардың да санасынан сызылған. Өлі аруақтар тірі бей­бақтарға ұйқы бермеген замандар да болған. Тіпті отыз жетінші жылғы қуғын-сүргін отыз екінші жылғы аштықты ұмыттыру үшін ойлап табылған десе де сенесің. «Әдебиет – ардың ісі» десе, сол қағиданы Тәкендей ұстанған жазушы жоқ шығар. Осының бәрін аттап өтуге ар-ұяты жібермеген екен.

Бір қадақ бидай табудың өзі үлкен хикметке айналған заман еді ол. «Тамының қабырғасы бидай қоймасы екен деседі. Тірі жан білмейтін құпияны өлерінде хатқа жазып кетіпті-міс». Тәкен Әлімқұлов жазған осы сөйлемді оқыса, қабырғаға алтын тыққан талайды ойландыратын шығар. Біз басқа емес, өз басымыздан өт­кен осындай қасіретті күндерді де азалай алмаған халықпыз. Жа­сыратын несі бар, Тәкен Әлім­құлов халқымыздың жартысын жалмаған сол қасіретті қазақша емес, еврейше түзген. Цензурадан да өткізген, мы­на заманға да жет­кізген. Әрі-беріден соң оның ұлт үшін жасаған ең құнды шы­ғармасы осы «Қаратау» повесі болуға тиіс.

Әрине, көркем шығарма бол­ғаннан кейін үмітсіздікпен аяқ­талмайды. Тұрар Рыс­құлов сияқты тұлғалардың прототипі мұнда да бар. Ол әкесінің аты қобызшы На­зармен аттас Тұрсынғали На­заров. Жа­зу­шы аштыққа ұшы­рағандарды құтқаруға келген На­за­ровтың өз жұртында қандай қар­сылықтарға ұшырағанын да жасыр­май жазады. Бірақ ол Тәкендей тарлан қа­ламгердің өз ұлтына деген ішкі арманынан туған тұлға. Сон­дықтан да еңіреп жүріп өлген ер Ноғайбайдың орнын толтыруға келген көзі ашық, көкірегі ояу азамат ретінде мынандай кепті бастан кешеді-дүр:

«– Ертеңнен бастап қоғамдық көже ұйым­дастыру керек. Оған шейін жүрек жалғай тұру үшін жан басына үш жүз грамнан астық беру керек, – деді. – Тұ­қым қордың бір қадағы үшін бес жыл бе­реді, – деді Бименде. – Ей, басқарма тұр­ғанда сенің аузың неге қыши береді, – деді Әлиякпар дүңк еткізіп. – Тұқым қор­ға есепшінің жаны ашиды-дағы, – деді Бименде. – Жолдас бастық, сіз не айтасыз?! – деді Тұрсынғали Назаров көрнеу кекесінді кескінмен. – Аудандық саяси бөліміне сенеміз ғой, – деді Орынбасар. – Тек, ауызша іс­тет­пей, із-міз қалдырсаңыз жақсы бо­лар еді. Тұрсынғали Назаров ойланбастан: – Тұқым қордан қанша астық алғанын хаттап, акт жасау керек. Қоғамдық көже де сол жол­мен іске асырылады, – деді. Қо­ғамдық көженің қазаншысы бо­лып Назар белгіленді. Әрине, На­заров Тұр­сынғали емес, кәдімгі қобызшы Назар. Аштар есін жинай бастады».

Сөйтіп «Қаратау» повесінде Ке­ңес өкіметі қазақ халқын өзі ұрын­дырған аштықтан өзі құт­қарады. Аштықтан есі ауған аң­қау халық та соған баладай се­неді. Бұл сюжет шығармада: «Шәу­ке хат тасушы болды. Күні бой­ғы қыдырыстан шаршаған іні­сін Несібелі таңертең тербеп, шай­қап оятады. «Аш, ұйқым, аш! Кет, ұйқым, кет!». Осы жолдар­ды оқығанда жазушы өлген-тіріл­ген кейіпкерлерін түгел осылай тербетіп оятқысы келгендей көрі­неді. Сен де соны ішіңе өксік ты­ғылып үнсіз қайталай беретін секілденесің. «Аш, ұйқым, аш! Кет, ұйқым, кет!»...

Мақаламды міне, мен де осылай аяқтағым келіп отыр. Бірақ повестің екінші жартысын қайда сыйғызарымды білмеймін. Ол жар­тысының не туралы екенін айт­қым да келмейді. Егер керек бол­са, оқырман өзі тауып алар де­ген ойдамын. Бір ғана айтарым, шығарманың сол жартысын­да Шәуке жаңа тұрмысқа тұяқ іліктіреді. Повесть осылайша «Екі қыз екі жақта. Шәуке ортада. Үшеуі де жетім» деп аяқталады. Сөйтіп біздің ұлтымыз жетім қалыпты. Жетім қалған ұлтымызды Кеңес өкіметі асырап алыпты...

Көшеде қай заманғы екені бел­гісіз, ірік-шірік бір дәу қара томар жататын. Үстінде жасы қаншаға келгені белгісіз, беті бұжыр-бұ­жыр бір дәу қара кемпір отыратын. Томар-кемпір қолындағы тая­ғымен жерді нығарлай шұқығанда, тура желкемнен нұқығандай еңке­йіп кететінмін.

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК