Органикалық өнімдер экономикадан өз орнын алуы тиіс

Омарта шаруашылығы

Әсіресе омарта шаруашы­лы­ғы­на тоқталар болсақ, бұл эко­но­миканың ерекше маңызды әрі пайдалы саласына айналуына толық мүмкіндік бар. Тәуелсіздік жыл­дары бұл саланың дамуын реттеуге бағытталған тиісті заңна­малық база қалыптас­тырылды және бүгінде мемлекеттік қолдау шаралары жүзеге асуда.

«Бал ара шаруашылығы тура­лы» заң қабылданғаннан бері омарташылар саны екі есеге артып, статистикалық дерек­тер­ге сәй­кес 2020 жылы бал арасы ұя­ларының саны 133 мың­нан асып, он жылда екі есеге өскен. Бү­­гін­де асыл тұқымды бал ара­лары­­ның үлес салмағы 18 пайыз­ды құрайды. Ұлттық экономика министрінің бұйрығымен бекі­тілген тамақ өнімдерін тұтыну­дың ғылыми негізделген физио­ло­гиялық нормаларына сәйкес, жан басына шаққанда жылына 6 кг ара балын тұтыну көзделген. Рес­ми мәліметтерге сәйкес, 2019 жы­лы 2 932 тонна бал өндіріліп, оның 147 тоннасы эскпортталған. Өн­ді­рілген балдың 70 па­йызы және экс­порттың негізгі үлесі Шығыс Қазақстан облысына тиесілі. Өсім қарқыны Павлодар, Алматы, Түр­кістан облыстарында да байқалады.

Омарта шаруашылығы – ара балынан басқа энтомофильді ауыл шаруашылығы дақылдары­ның тозаңдануын қамтама­сыз ету ар­қылы олардың өнімділігін арт­­тыруда және медицина сала­сында апитерапияны дамы­туда маңыздылығы ерекше. Деген­мен, табиғи мүмкіндіктер мен өнді­­рі­летін балдың жоғары сапа­сы­на қарамастан, бұл халық ден­сау­­лығына, әсіресе балаларға өте қа­жет өнімді өндіру мүмкіндігін тол­ық­тай игере алмай келеміз. Атап айтқанда, Білім және ғылым ми­­нистр­лігінің деректеріне сәй­кес, 3 млн 309 мың мектеп оқу­шы­­сы­ның бүгінде 400 мыңнан ас­тамы ғана балмен қамтамасыз етілген.

Өңірлерге іссапар барысында омарташылар мен республикалық па­лата тарапынан саланың дамуын тежеп отырған бірқатар мәселе көтерілді. Олар:

Біріншіден, таза асыл тұқымды ара ұялары мен аналықтарының және өнім­дерді қайта өңдейтін кәсіпорын­дардың болмауы;

Екінші, араларды тұқымдық аудандастыру жоспарының жаппай бұзылуы;

Үшінші, асыл тұқымды бал араларын өсіру бойынша асыл тұқымды омарталар санының жеткіліксіздігі, сондай-ақ олар­дың материалдық-техни­ка­лық базасы мен жұмысының қанағат­танарлықсыз жағдайы;

Төртінші, омарталарды рес­пуб­ликаның табиғи аймақ­тары­ның ерекшеліктері мен эколо­­гиялық жай-күйін есепке алмай орналастыру және ветери­нар­­лық қызмет жүйесіндегі айтар­лықтай кемшіліктер;

Бесінші, субсидиялау ереже­лерін жетілдіру мәселелері.

Қолданыстағы агроөнеркәсіп кешенін дамытудың мемлекет­тік бағдарла­ма­сы аясында соңғы 4 жылда асыл тұқым­ды ара­ларды сатып алуға бюджеттен 1 млрд теңге субсидия бөлінген. Алай­­да республикалық палата­ның мәліметтеріне сәйкес, өңір­лер бойынша жұмсалған қар­жы тиімділігін бақылау төмен деңгей­де, бұл тұрғыда қолданыс­тағы ережені жетілдіру қажет. Саладағы көкейкесті мәселе – өнімдерді өткізу мен экспорт әлеуетін арттыру. Сондықтан Қазақстан балына деген әлемдегі қызығушылықты ескере отырып, экспорт мәселесі бүгінгі дағдарыс жағдайында жан-жақты саралауды талап етеді.

Бал өндірісі көлемін арттыру мақ­сатында жоғары сапалы бал беретін ара өсіретін омарталар құруда жүйелі жұмыс жоқтың қасы. Өкінішке қарай, бал ара ұялары мен пакеттерінің қозға­лысына бақылаудың жоқтығы­нан аралардың бірқатар ауру бо­йынша эпизоотиялық жағдайы өте күрделі күйінде қалуда. Бұл ретте мемлекеттік ветеринарлық бақылауды күшейту мақсатында барлық омартаны паспорттау жұмысын жүргізу қажет. Сондай-ақ саланың материалдық-техника­лық базасының нашарлығы, ара ұяларының нақты саны мен жеке секторда омарта шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемі туралы статистика да жетілдіріліп, нақ­тылауды талап етеді. Саланың дамуына қоршаған ортаның өнді­рістік қалдықтармен ластануы және ауыл шаруашылығында инсек­тицидтерді қолданудағы кем­шіліктердің зиянды әсер етуі жалғасуда. Осыған байланыс­ты омарта шаруашылығы өнім­дерінің экологиялық қауіпсіздігін қамт­амасыз ету мәселесі ерекше маңызды. Бұл өз кезегінде, қо­мақ­ты қаражат қажет ететін зерт­ханалар желісін құруды талап етеді.

Омарта шаруашылығын тиімді дамыту, оның өнімдерін әлемдік нарыққа шығару терең ғылыми зерттеулерді және биологиялық ресурстарымызды ұтымды пайдалануды қажет етеді. Бұл ретте саланың перспективалық дамуын жүйелі жоспарлау, бал қор­ларын анықтап, аймақтарда ара ұя­­ларын оңтайлы орналастыру­ды көздейтін кешенді зерт­теулер жүргізуді қажет деп санаймын. Өнім өндірудің көле­мін ұлғайту мақсатында еліміздің қатал табиғи жағдайына аудандастырылған асыл тұқымды түрлерінің ерекше өміршеңдігін, өнімділігін және бейімділігін ескере отырып, селекциялық жұмысты жүйе­леп, асыл тұқымды омарталар же­лісін құру қажет. Бұл тұрғы­да бал араларын қорғау және мо­­лық­тыру мақсатында олар­­дың мекендеу ортасын сақ­тау жөнін­дегі іс-шараларды, әс­іресе тір­­шілігі үшін ерекше құнд­ы сана­л­атын учаскелер мен өсім­дік­­тер­ге қол сұқпаушылық жө­нін­дегі талаптар мен жауап­кер­шілік кү­шей­тілуі тиіс. Соны­мен қа­тар бал ара­ларының аудан­дасты­рылған тұ­қымдарын сақтау және жақсарту мақ­сатында олар мекен­дейтін ареал­дарда таза тұқымды асыл тұ­қымды бал араларын өсірумен және өткізумен жүйелі түрде айна­лы­сатын омарташыларды мем­ле­кет­тік қолдау шараларымен қам­туға ерекше назар аударылуы қажет.

Марал шаруашылығы

Еліміздегі марал (бұғы) шаруашылығы да аса маңызды саланың бірі болып отыр. Марал шаруашылығының негізін панты құрайды, оның шикізат ретінде құндылығымен қатар, тағамдық қоспалар ретінде ұлт денсаулығы үшін маңызды екеніне дау жоқ.

Статистикаға сәйкес, еліміз­де 1990 жылы 15 мың марал өсірілсе, бүгінде олар­дың саны екі есеге кеміген. Бұған қара­мас­тан, Шығыс Қазақстанмен қоса, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Қараған­ды, Маңғыстау облыстарында 25 марал шаруашылығы, 8 аң­шы­л­ық шаруашылығы және 40-тан аса пантымен сауық­тыру орталықтарымен қатар, т­урис­тік қызметтердің де көлемі артуда. Бұл деректер саланы одан әрі дамытудың, марал шаруа­шылығының өнімдерін қайта өңдеуді кеңейтудің болашағы мен қажеттілігін дәлелдейді.

Алайда бұл сала оны жүргізу­дің күрделілігіне және қаржылай тиім­ділі­гінің төмендігіне байланысты мүшкіл жағдайда, бизнес үшін тартымсыз болып отыр. Бү­гінгі қалыптасып отырған теріс үрдіс жалғасатын болса, Қазақ­станның эндемигі – маралдардың жойылып кету қаупі бар.

Марал өсірушілерінің негіз­гі проблемалары – әлемдік на­рық­­тағы бағаның төмендігі, се­лек­ция­лық-асылдандыру жұ­мыстарының әлсіздігі және панты өнімдерін өткізу нарығының дамудан кенже қалғаны. Салдарынан барлық марал шаруашылықтарының тиімді­лігі төмен, олардың отандық асыл тұқымды шаруашылық­тар­дан, жа­қын және алыс шетелдерден асыл тұқымды өнім сатып алу­ға, сонымен қатар материалдық-техникалық базаларын дамытуға мүмкіндіктері де шектеулі. Қазіргі уақытта бұл маңызды сала жекелеген биз­нес өкілдерінің қаржылық қол­дауының арқасында жұмыс іс­теуде, жағдайы тұрақсыз және даму келешегі бұлыңғыр.

Мамандардың есебі бойынша, марал­дың бір басын күтіп-бағу шығыстары жылына 280 мың теңгені құрайды, бұл – пантаны экспортқа сатудан түскен кірістен екі есе жоғары. Сондықтан да биз­нес түрі ретінде саланың келе­ше­гі бұлдыр, оған тек соңғы он жылда Катонқарағай ауданында марал санының 51 пайызға кемі­гені айқын дәлел. Сондай-ақ сапа­лық көрсеткіштер төмендеп, ұзақ жылдар қалыптасқан бұл кәсіпті жүргізудің аға буын­нан мұра болып қалған оң тәжіри­бесі жойылуы­мен қатар, білікті мамандардың тапшылығы жиі байқалып отыр. Мәселені зерделеу барысында анықталғандай, республикалық палата және ауыл шаруашылығы тауар өндіру­ші­лері саладағы проблемалар туралы Ауыл шаруашылығы ми­нистр­лігіне ұсыныстар беріп, то­лық негіздемелер жасалға­нымен, қабылданған шаралар айтар­лықтай өзгеріс әкеле қойған жоқ.

Айтылғандардың негізінде келесі проб­­­лемаларды шешу жолдары ұсынылады:

Бірінші, марал (бұғы) шаруа­шы­лығы саласындағы қалып­тас­қан күрделі жағдайды шешу мақ­сатын­да «Асыл тұқымды» мал ша­руа­шылығын дамытуды, мал ша­руа­шылығының өнімділігін және өнім сапасын арттыруды суб­­си­диялау қағидаларына өз­ге­ріс енгізу арқылы маралдардың (бұ­­ғы­л­ар­дың) аналық басымен селек­­­ция­лық және асыл тұқым­дық жұмыс жүргізу бағыты бо­йын­­ша нормативтері қазіргі 10 мың теңге­ден 40-50 мың теңгеге дейін көтеру;

Екінші, инвестициялық салымдар кезінде шығыстардың бір бөлігін өтеуді субсидиялау қағидаттарына:

- Марал қоршауларын салу және (немесе) қолданыстағыларын кеңейту;

- Панталық процедуралар қыз­метін көрсету объектілерін, пан­талық өнімді қайта өңдеу цехтарын құру және (немесе) кеңейту;

- Маралдарды (бұғыларды) қолдан ұрықтандырудың асыл тұқымдық орталықтарын құру – бағыттары бойынша жаңа пас­порттар енгізу.

Үшінші, отандық және шетел­дік селекция есебінен асыл тұқым­ды аналық немесе мүйізді маралдарды сатып алуды субсидиялауды түбегейлі шешу.

Төртінші, жаңа ауыл шаруа­шылығы техникаларын сатып алу мен асыл тұқымды мал басы үшін азық құнын арзандатуды қарастыру.

Бұл ұсыныстардың шешімі табылса саланы қарқынды дамытуға серпін берген болар еді.

Омарта және марал (бұғы) ша­руа­шылықтары ұлттық бәсе­ке­ге қабілетті табиғи артық­шы­­­лы­ғы­мыз саналатын орга­ни­­­ка­лық ауыл шаруашылығы өнім­дерін өн­діруде маңызы зор. Бұл мақсатта қол­даныстағы мем­ле­­кеттік бағдар­лама­лар және «Ауыл – ел бесігі» ар­найы жобасы шең­берінде пәр­менді іс-шаралар үйлесім тапса, бағ­дар­ламалардан тыс қалған, даму әлеуеті төмен шалғай ауылдардың, әсі­ресе шекара бойында орналасқан ша­ғын елді мекен халқының әл-ау­қа­тын арттыруға серпін берері сөзсіз.

Сонымен қатар Мемлекет бас­шы­сы­ның қойып отырған 1 млн ауыл тұрғын­дары­ның табы­сын тұ­рақты түрде көтеру, жеке қосалқы шаруашылықтарды қолдау мен ауылдағы кооперацияны дамыту ар­қы­лы нәтижелі жұмыспен қам­ту жөнін­дегі тап­сырмалары ая­сында ондаған мың жаңа жұ­мыс орындарын ашуға зор мүм­кін­дік береді деп санаймын. Осы ай­тыл­­ған­дардың негізінде, бұл сала­лар­дың әлеу­меттік-эко­но­мика­лық, экологиялық ма­ңыз­­дылы­ғы мен әлеуетін ескере отырып, олар­­дың дамуы Прези­денті­міз­дің тап­сыр­ма­сы­мен әзір­леніп жат­қан Аг­роөнер­кәсіп кеше­нін дамы­тудың 2022-2026 жылдарға арнал­­ған Ұлт­­тық жобасы шең­берінде мем­ле­­кет­тік қолдау шара­ларымен қам­­­тылуы қажет. Ол үшін Ауыл ша­­руа­­шы­лығы ми­нистр­лігі, басқа мем­­ле­кеттік органдармен бірле­сіп, тиімді іс-шараларды жүзеге асыруы тиіс.

Дүйсенғазы МУСИН,

 Парламент Сенатының депутаты