– Мансура, қазақтың ұлттық стилін дәріптеп, қалалар мен ғимараттарымыздың ұлттық нақышы мен өзіндік келбеті болуы керек деген идеяны алға тартып жүрген дизайнерлер аз емес. Бірақ ол қалай жүзеге асырылады?
– Бұл сұрақты маған таныстарым да жиі қояды. Шынымды айтсам, тұрақты табыс әкеліп отырған өз кәсібім бар. Және өзіме ұнайтын іспен айналысамын. Яғни өз мүмкіндіктерімді жүзеге асырған адаммын. Бұл идеяны бір басыма пайда табу үшін дәріптеп жүргенім жоқ.
Адам кемелдене келе, өз басының пайдасы мен жұмысының шеңберінен шығып, еліне, өзі өмір сүріп жатқан қоғамға пайда тигізгісі келеді. Тың идеяларды халыққа таратады немесе әлеуметтік жобаларды жүзеге асырады, кей адамдар мысалы қайырымдылықпен айналысады. Мен де өмірімнің сондай кезеңіне жеткен болармын, бәлкім. Өзім дизайнер болғандықтан, айналадағы сұлулыққа мән беріп, белгілі бір талғамға әрдайым көңіл аударамын.
Қазақстанның әрбір ғимараты мен әр үйі өз келбетімен қазақтың үйі екендігін білдіріп тұруы керек. Қазақи келбет болуы керек. Бұл менің азаматтық ұстанымым және қоғамның даумына қосқан үлесім. Осыны ауызбен айтып қана қоймай, тұрмысымызға ерекше талғаммен енгізуді сәт сайын ойлаймын. Әрі бұл менің айналысып жүрген кәсібіме де тікелей байланысты.
Намысты қазақтар өз тарихы мен ұлттық болмысын қайта жаңғыртуға құштар. Көп адам үйлеріне жөндеу жұмыстарын жүргізгенде немесе жаңадан үй салғанда оған қазақи нақыштарды енгізуге көңіл бөлетінін байқап жүрмін. Ұлттық ою-өрнектермен есіктерді немесе жиһаздарды безендіру, декордың кішкене элементтерін ұлттық нақышта әсемдеу сәнге айналып келеді. Сонымен қатар шаңырақ немесе кереге сияқты киіз үйдің өзіндік сакралды мәні бар символдарын да үй безендіруде кең қолданып жатыр.
– Мұндай дизайн ерекшеліктері көп қаражатты қажет ете ме? Ұлттық нақыштағы дизайнға тапсырыс беретіндер қай жастағы адамдар? Және дизайнның қандай элементтеріне тапсырыс береді?
– Жоқ. Ол көп қаржыны талап етпейді. Егер сіз стандартты безендіру жұмыстарына тапсырыс берсеңіз де сол қаражат шығады. Бізде көп адамдар арнайы қазақша нақышта жасалған дизайн қымбат болады деп ойлайды. Алайда мүлдем олай емес. Біздің тұтынушыларымыздың арасында қалталы азаматтар да бар, жалақысы орташа адамдар да бар.
Біздің басты мақсатымыз, заманауи ғимарат дизайнына үйлесімді болатын ұлттық нақыштағы элементтерді арнайы таңдап үйлестіру. Сондықтан мен өзім кеңес беремін, ою-өрнектерді тым көп қылмай оларды өз орнымен үй архитектурасына енгізу қажет. Барлығы үйлесімді және жарасымды болуы керек. Қазақстандықтар көбінесе ою-өрнекпен бедерленген есіктерге тапсырыс береді. Есіктердің нақыштарын да біз сол ғимараттың дизайнына сай таңдап береміз. Бір қарағанда есіктің формасы заманауи, ал оған нақыш пен әшекей жасалса, ол қазақи болып шыға келеді. Бұл ғимараттың ішкі дизайнына қазақилық сән берудің ең оңай жолы. Сонымен қатар алтын адам, қазақша киім киген қыз, шаңырақ сияқты мән-мағынасы бар суреттер салынған мозайкадан жасалған панноларға да тапсырыстар көп.
– Мансура, астанамызда тағы бір мәдени орталықтың жобасын жасап жатқан көрінесіздер. Оның тұжырымдамасы қандай болады?
– Иә, елордамызда мәдени орталықтың жобасын жасаудамыз. Әзірге атын айтпай-ақ қояйын. Жоба әлі аяқталған жоқ. Бірақ жобаның басты идеясы – біздің тарихымыз бен философиямызды архитектура арқылы көпшілікке жеткізу.
Бұдан бөлек өзімнің тың идеям бар, ауқымды жоба болғандықтан, оның жүзеге асырылуы біраз уақытты талап етеді. Сондықтан бұл әзірге құпия болсын.
– Қазақстандық тауарлардың, құрылыс материалдарының да сапасы ешкімнен кем емес екендігін дәлелдеймін, деп жүрген кәсіпкерсіз ғой...
– Әрине, сапасы өзге елдермен таласа алатын тауарлар бізде де бар. Және оны жасай алатын қабілетті адамдар да жеткілікті. Ұлттық тұтастық пен даму тек тіл мәселесіне ғана қатысты болмауы керек. Қазақылық барлық салада көрініп тұруы керек қой. Бұл ресторандық бизнес болсын, сән әлемі, туризм, сахна өнері және тағысын тағыларға да қатысты болып келеді. Бірақ біз көнеден қалған мұрамыздың қазіргі заманға сай және бізді алға қарай жетелейтін тұстарын қолдануымыз керек.
– Бұрынғы кеңестік республикалардың бірқатарында тәуелсіздік жылдарында ұлттық ою-өрнек гротеск сипатына ие болды. Бірегейлікті іздеу жолында бейнелеу, қолданбалы, сәулет өнерінде, мемлекеттік рәміздерде, өнеркәсіптік дизайнда ұлттық нақыштарды кез келген жерде пайдалану барынша байқалады. Егер ежелгі дәуірлерде ою-өрнек киелілік, ғарыштық және философиялық мән-маңызға ие болса, қазір жаппай және кейде тіпті, парықсыз пайдаланудың салдарынан татымсыз сипатқа ие болды, деген де пікірлер бар.
– Мен ондай пікірлермен толықтай келісемін. Ұлттық нақыш пен ою-өрнекті жөнді де, жөнсіз де пайдалану қазір бір үрдіске айналып кеткендей. Кей жерлерде қазақи нақыш беру мақсатында жасалған дүниелер адамның қызығушылығын тудырмай, кері әсер береді. Құдды бізде эстетика мен талғам ешқашан болмаған секілді күй кешесің. Ал шын мәнінде біздің ата-бабаларымыз әр түсті, әр ою мен өрнекті белгілі бір дүниелерге ғана, өз орнымен қолданған. Әр символдың өзіндік мәні мен философиясы болған. Мұның барлығы кеңес дәуірінің кезінде ұмыт болған.
Сондықтан осы іспен кәсіби тұрғыда айналысатын жұмыс тобын құрып, оған тарихшылар, архитектор, архелогтар енгізу керек. Сол жұмыс тобы зерттеп, қазақтың ұлттық ерекшеліктерін қамту керек. Мысалы қазақтың кейбір ою-өрнектері тек киімге, кейбір оюлар аттың ер-тұрманына салынатын болған. Оларды математикалық есептеулер арқылы дәлдеп салып, архитектураға немесе үй, киім дизайнына салу керек. Ал бұл кешенді жұмыс. Сол жұмыстың нәтижесі ретінде біз база құруымыз керек. Сол базадағы ою-өрнектерді архитекторлар да, киім дизайнерлері де орнымен қолданса болады.
– Жалған этностық декоративтік стиль тулар мен елтаңбаларда да, сол сияқты тіпті орындықтар мен қоқыс салатын ыдыстарда да кездеседі. Осы туралы Сіздің не айтарыңыз бар?
– Сұрағыңыз өте орынды. Бұл үлкен мәселе. Әркім қазақша келбет беру мақсатында, кез келген оюды не болса соған жапсыра салады. Ол оюдың мәні мен мағынасы қандай, оны қай нәрсеге жабыстыруға болатынын, яки болмайтынын ешкім байыптамайды. Ал біздің ата-бабаларымыз әрбір ою мен таңбаға үлкен мән берген, әр символдың сакралдық мәні болған.
– Сіздің қиялыңыздағы қазақи келбетке ие қалалардың тұтас бейнесі қандай?
– Менің қиялымдағы қазақи келбеттегі қала – барлық жағынан сарапталып, үйлесімді урбанизация талабына сай жобаланып, салынған қала. Ондай қалада архиектуралық ансамбль үйлесімді ұйымдастырылған. Жаңа әрі заманауи технологиялар мен архитектуралық шешімдер қазақи стильдегі қолданбалы өнер туындаларының стилімен үйлестірілген. Әр ою немесе безендіру өз орнымен жасалып, архитектураның заманауи ағымдарымен үйлестірілген. Мұндай қалада арнайы көшелер немесе алаңдарды қазақ тарихының әр кезеңдеріндегі ежелгі қала келбетіне ұқсастырып архитектуралық шешім қолдануға болады. Мысалы, бір алаңды сақ дәуіріндегі «аң стилінде» үйлестіруге болады. Бір-екі көшені орта ғасырдағы Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалалардың стилінде салып, туристер қызығушылық танытатын кафе, дүкендер мен ұлттық қолөнер орталықтары, шығыс моншасы мен базарын алуға болады. Яғни қалалардың әкімдіктерінде шешім қабылдап отырған адамдар ерекше әрі сапалы архитектуралық дизайн енгізем деген ниет танытса, оның барлығын жүзеге асыруға болады. Есесіне елімізге шетелден келген азаматтар біздің қалаларымызда өздерін қазақ еліне келгендігін архитектура мен дизайн арқылы бірден аңғаратын болады.
Әңгімелескен
Айнаш ЕСАЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
