Эмигранттар: Түркі зиялылары туралы құжаттарды жинақтау, ғылыми зерттеулер аясын кеңейту мәселелері хақында

Еліміздің егемендікке қол жеткізуі өт­кеніңе үңіліп, ұмытылған тарихымызды екшеп-таразылауға, ақиқатын ашып, әділетті қалпына келтіруге серпіліс берді. Уақыт талабы архив қызметкерлеріне де үлкен міндеттер жүктеді. Бұрынғы орталықтың бұйрығын күтіп, бұйығы тіршілік кешудің заманы өтті.

Бүгінде тәуелсіз елдің архиві де – тәуелсіз.

Сол кезеңде Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы Архив­тер мен құжаттама Бас басқармасының басшысы С.Байжанов республикалық «Алаш-мирас» тарих-архив қоғамын құрып, еліміздің арғы-бергі тарихын, бастан кешкен шиыр-шырғалаңдары мен белестерін, ел-жұртымыздың даңқты ұл-қыздары мен тарихи тұлғалардың тағдыр-тәлейі жайлы архив құжаттарын жариялауға бас­тамашы болды. Ғылыми редакцияны Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, тарих ғылымының докторы, профессор Кеңес Нұрпейіс басқарды.

Орталық мемлекеттік архив директоры М.Ж.Хасанаев 90-жылдардың басында Қазақстан «Әділет» тарихи-ағарту қоғамын құруға атсалысып, сонымен қатар «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заңды іске асыру мақса­тында құрамында М.Қозыбаев, О.Сүлей­менов, Ш.Уәлиханов, С.Байжанов, С.Жан­досов бар ведомстволық актілер­ді құпиясыздандыру жөніндегі ведомство­аралық комиссияның мүшесі ретінде талай игі істердің қозғаушысы, қолдаушысы болды.

Осы кезеңде архив ісі, оның мем­лекеттік жүйеде алар орнын, атқарар мін­деттері мен құқықтарын, қандай нысанамен қай бағытта жұмыс істеуі керек, кімдерге бағынады, қандай талаптар қойылады деген мәселелердің бәрін заң жүзінде дәйектеп, нақты құжаттардың қаз-қалпында сақталуына, ұрпақтарға тарихи мирас болуына жағдай жасау мақсатында Қазақстан Республикасының «Ұлттық архив қоры және архивтер туралы» заңы әзірленді. Заң жан-жақты талқыланып, енді қабылданады дегенде бірде Жоғарғы кеңес, бірде Бас басқарма таратылып, тек 1998 жылы 22 желтоқсанда ғана ресми құжатқа қол қойылды.

Архив ісін мемлекеттік басқарудың заңдастырылуы нәтижесінде 1999 жылы мамыр айында еліміздің архивтерін басқару органы – Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келі­сім министрлігінің Мұрағаттар мен құ­жаттаманы басқару жөніндегі коми­тетінің құрылуы, облыстардағы, Нұр-Сұлтан (Астана), Алматы қалаларындағы архив басқармаларының (бөлімдері) қайта қал­пына келтірілуі барысында архив жүйе­сін сақтауға, архив мамандарының, архив ісінің мәртебесін көтеруге қол жеткізілді.

Қазақстан аймағын төңкеріске дейінгі және кеңестік кезеңдерге тән басқаруды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты тарихи құжаттардың елеулі бөлігі шекаралас мемлекеттердің әртүрлі мұрағаттық мекемелерінде қалғандығын және Қазақ­стан тарихының жекелеген фраг­менттері алыс шетелдердің (Қы­тай, Иран, Үндістан, Германия, Түркия, Франция, т.б.) архивтері мен ғылы­ми мекемелерінде сақталғандығын ес­кере отырып, Қазақстан тарихына­ қа­тысты Қазақстан Республикасы үшін тарихи және мәдени құндылығы бар құ­жат­тарды шетел архивтері мен ғы­лы­ми мекемелерінен іздестіру және кө­шір­мелерін алу жұмыстары алғаш рет жос­парлы түрде жүргізіле бастады. Кейін бұл жоба «Мәдени мұра», «Халық тарих толқынында» мемлекеттік бағдарламалары аясында жалғасты.

Тәуелсіз елдің тарихын төл перзенті ғана шындық тілімен жазатыны мәлім. Пірі – халқы, сүйенері – архив. Кеңестік дәуірде мемлекеттік мұрағаттарда Қазақстан тари­хының көкейтесті мәселелеріне қа­тысты репрезентативтік дерек көзінің толық болмауы және қалыптасқан сая­сат әсері отандық тарих ғылымының мүм­кіндігін шектеп, толыққанды ғылыми зерт­теулерге бөгет болды. Ғылыми зерт­теулер аясын кеңейту мақсатында Ұлт­тық архив қорын толықтыру мынадай бағыттарда жүргізілді: біріншіден, түрлі себептермен шетелдерде сақталған Қа­зақстан аумағындағы мемлекеттік құ­рылымдардың ресми құжаттары; екін­шіден, түрлі уақытта Қазақстан аумағында жасалған, бірақ шетел аза­маттарының қолындағы жеке тектік құжаттар; үшіншіден, Қазақстан тарихына қатысты шетел қоймаларындағы архив деректерінің жиынтығы; төртіншіден, отандастарымыздың (қазақ диаспорасы) шетелдердегі ұйымдарының қызметі нәтижесінде жинақталған деректер; бесін­шіден, қандастарымыздың шетелдердегі өмірі мен қызметіне қатысты жинақталған архивтік жеке тектік құжаттары.

Қазақстанның тарих ғылымы тәуелсіз­дік жылдары түбегейлі өзгеріске ұшырады, кеңестік ресми билік тарапынан тыйым салынып келген тарихымыздың «ақтаңдақ беттері» қайта қаралды, зерттеушілер на­зарынан тыс қалған немесе айтуға бол­майтын мәселелер көтерілді. Сондай мәселелердің бірі – большевиктердің отар­лаушы саясатына қарсы ұлт-азаттық қоз­ғалысында үлкен мәні бар түрікшілдік немесе тұтас Түркістан идеясы және ол үшін күрескен қайраткерлер туралы ай­тылып, жан-жақты зерттеле бастады. Кеңес үкіметінің таптық идеяларын қабыл­даудан саналы түрде бас тартып, түрік халықтары бірлігі арманын пір тұтып шетелге кеткен түркістандық қайраткерлердің эмиграциядағы саяси қызметі жалпы кеңестік тарих ғылымында біржақты баян­далғаны белгілі.

ХХ ғ. 20-жылдарында шетел­­ге эми­грацияға кеткен түрік зиялыла­ры­ның өмірі мен қызметі туралы зерт­теу­лер, түр­кі зиялыларының еңбекте­рі­нің жариялануы (К.Нұрпейісов, К.Л.Есма­ғамбетов, Х.Оралтай, Ә.Бә­кір, М.Қойгелдиев, Г.К.Көкебаева, Д.Қы­дырәлі, С.Қ.Шілдебай, Ә.Қара, Б.Са­дықова, А.Кәкен, Х.М.Тұрсын) ұлттың жадын жаңғыртуға мол мүмкіндік бер­ді. Қазақстанда бұл тақырып саяси эмигранттардың ішіндегі ірі тұлға Мұс­тафа Шоқай есімімен тікелей байланысты.

2001 жылы тәуелсіздіктің 10 жылдық мерекесінде Қазақстан Республикасы Үкі­метінің қолдауымен М.Шоқай архивінің (Франция) микрофильмдері Ұлттық архив қорына қосылды. Бұл архивті
М.Шоқайдың жары Мария Яковлевна 1953 жылы қазіргі «Жаңа Сорбонна – Париж ІІІ» университетінің Шығыс тіл­дері мен өркениеттері институтының универ­ситетаралық кітапханасына тапсырады.

М.Шоқайдың архивінде мақалалары, татар, әзербайжан, грузин, башқұрт, өз­бек, армян, осетин, т.б. халықтардың эми­гра­циядағы өкілдерімен жазысқан хат­тары, эмиграциядағы түрлі партиялар мен ұйымдар туралы, Украина, Кавказ, Түркіс­тан және Еділ-Орал халықтарының ұлт-азаттық күресіне қатысты материалдар, неміс лагерьлеріндегі түркістандық әскери тұтқындар тізімі, олардың М.Шоқайға жазған тілхаттары жинақталған. Сорбон­надағы бұл архив шоқайтану бағытының дерек­темелік негізін қалайды.

Архивтер мен құжаттаманы бас­қару жөніндегі уәкілетті органның ұйым­дас­тыруымен 2004-2005 жылдары демеу­шілер қаржысына ұлыбританиялық кол­лекционер М.Басхановтан «Яш Түркіс­тан» журналының 1931-1936 жылдар аралығындағы 67 түпнұсқа нөмірі сатып алынды, сонымен қатар «Яш Түркістан» журналының толық көшірмесі (117 саны), Надир Даулеттің «Ресей түріктерінің ұлт-азаттық күрес тарихы: 1905-1917 жылдар» (түрік тілінде) кітабының көшірмесі, т.б. құнды кітаптар Түркияның ISAM кі­тапханасынан алынды. Ұлттық архив қо­рына түркиялық қазақ ғалымы Әбдіуақап Қара 1927-1931 жылдар аралығындағы «Иеңи Түркістан» журналының толық нұсқасының көшірмелерін сыйлады.

«Яш Түркістанның» бес жылдығына (1934 ж.) орай жазған мақаласында М.Шоқай: «Қазір «Яш Түркістанды» оқымайтын Түркістан эмиграциясының бірде-бір ошағы жоқ. Араб елдерінен, Түркиядан, Персиядан, Үндістаннан, Ауғанстаннан, Қытайдан, Қиыр Шығыс­тан және басқа да елдерден түсіп жат­қан хаттар «Яш Түркістанның» таралым ауқымына, оған үлкен құрметпен қарайты­нына толық дәлел бола алады», дейді.

Яғни М.Шоқайға қатысты деректер әлемнің түкпір-түкпірінен табылары сөз­сіз. М.Шоқай – тек қазақ халқы емес, өзбек, қырғыз, тәжік, түркмен, әзербайжан, грузин және басқа да бодан халықтардың бос­тандығы үшін күрескен тұлға. Оның өмі­рі мен қызметіне, эмиграциядағы түр­кі зиялыларының өмірі мен қызметіне қатыс­ты құжаттарды іздестіру жұмыстары Өзбек­стан, Ресей Германия, Мажарстан, АҚШ, Польша, Түркия мемлекеттерінің архив­тері мен ғылыми мекемелерінде жүр­гізілді.

Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивінен (Ташкент) М.Шо­қай­дың Ташкент ерлер гимназиясында оқуы, Ақпан революциясынан кейін Таш­кентке оралуы, түрлі саяси күштермен қарым-қатынасы туралы жекелеген құжат­тардың көшірмесі Ұлттық архиві мен Жамбыл, Түркістан облыстарының мем­лекеттік архивіне алынды.

Ресей мемлекеттік тарихи архивінде (РГИА, Санкт-Петербург), Ресей мем­лекеттік әскери архивінде (РГВА, Мәс­кеу), Санкт-Петербург қаласының тарихи архивінде, РФ Мемлекеттік архивінде (ГАРФ, Мәскеу) М.Шоқайдың Санкт-Петер­бург университетінде оқуы, түрік жаста­рының шерулеріне қатысуы, Мем­лекеттік Думаның Мұсылман фракциясы жанындағы бюро жұмысына араласуы, эмиграциядағы қызметі туралы құжаттар анықталды, тізімі жасалып, жекелеген құжаттардың көшірмелері алынды.

Германия Федеративтік Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Саяси архи­вінде, Федеральдық әскери архи­ві және Федеральдық архивінде Герман өкіметінің Түркістанның саяси және экономикалық жағдайы, Ресей империясындағы мұсыл­ман халықтардың азаттық күресі, түркі-мұсыл­ман эмигранттарының өкілдері: Эмин Расул-заде, Мұстафа Шоқай, Ғаяз Ис­қақи, Рашид Рахмати, Заки Вали­ди, Сеид Ахмад туралы мәліметтер анық­талды.

Будапештегі Орталық еуропалық универ­ситеттің Ашық қоғам архивінен (Мажарстан) «Азат Еуропа», «Би-Би-Си» (BBC), «Америка дауысы» радиоларында кеңестік жүйе, ұлттар мәселесі, т.б. тақырыптар бойынша берілген хабарлар мәтіні, зерттеу бөлімінің ғылыми қызмет­керлері жүргізген зерттеулері, шетел бас­па­сөзіндегі мақалалар анықталып, көшір­мелері алынды.

Іздестіру нәтижелері бойынша Түркия Республикасының Республика архивінен, Тарих құрылымы архивінен Түркияда жарық көрген Қазақстанға қатысты ғылы­ми ма­қалалар мен кітаптардың тізімі, түр­­кіс­тандық мұғажырлардың өмір тари­хына қатысты деректер, қоныс аудар­ған қазақтар, Түркістаннан келген қажы­лар, Түркістан, Каспий және Жетісу әскер­леріне қатысты және басқа 238 парақ құжат алынды.

«Түрік әлемі зерттеулері қорынан», «Аяз Тахир Түркістан Еділ Орал қорынан», Баймырза Хайт кітапханасынан Қазақстан тарапына 26 кітап, 28 журнал сыйға тартылды.

Түркияға келген алғашқы қазақтардың мекені болған Ниде облысының Ұлыкыш­ла ауданындағы Алтай ауылынан қазақтар көшіне қатысты жалпы саны 2 қолжазба, 43 фотосурет, 3 бейнекөрініс алынды. Түркияда тұратын қазақтар қорын біраз жыл басқарған Сыдықхан Ұлычай 5 кітап, 6 журнал, 1 қолжазбаны сыйға тарт­ты. Олардың арасында Мария Шоқай естеліктерінің түрік тіліндегі нұс­қасы, «Иеңи Түркістан» журналының 6 саны (түпнұсқа даналары), Ахмед-Заки Вали­дидің «Түркістан жағрафия тарихы» дәрістер жиынтығының қолжазбасы бар. Түркия деректері Қазақстан Республика­сы­ның Ұлттық архивінде сақтаулы.

АҚШ-дағы Соғыс, революция және бейбітшілік жөніндегі Гувер институты архи­вінен (Стэнфорд қ. Колумбия штаты) 1917-1918 жылғы азамат соғысына, Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі әскери тұтқындарға қатысты құжаттардың 112 парақ көшірмесі Қазақстан Республика­сының Ұлттық архивіне сақтауға берілді.

Польша Республикасы Қорғаныс министр­лігіне қарайтын Болеслав Ва­лигори атындағы Орталық Әскери архи­вінде, Жаңа актілер архивінде жүргізілген жұмыс нәтижесінде ХХ ғасырдың
20-30 жылдары қуғын-сүргінге ұшыраған халық­тардың Еуропаны паналаған өкілдерінің саяси қызметін үйлестіріп отыр­ған «Прометей» Лигасының құжат­тары анықталды. Әскери архивтен эми­грациядағы Мұстафа Шоқайдың қыз­меті, «Түркістан Ұлттық бірлігі» ұйымына қа­тыс­ты құнды құжаттардың көшір­месі (605 парақ) алынып, Қазақстан Респуб­лика­сының Орталық мемлекеттік архивіне берілді.

2010 жылы 8 шілдеде «ТҮРКСОЙ» Халықаралық түрік мәдениеті ұйымы­ның Бас хатшысы Д.Қасейіновтің ұйымдас­тыруымен Түркия азаматы Мұзафар Ақ­шора Орталық мемлекеттік архивіне М.Шоқайдың 6 мақаласын, жеке басы­на, қызметіне қатысты 10 құжат пен Солтүстік Кавказ, Әзербайжан, Армения, Грузия Ұлттық бірлестіктері өкілдерімен жазысқан 93 хатын сыйға тартты.

Башқұртстан Республикасының Орта­лық мемлекеттік архивінен Валидов Ахмед-Заки Ахмедшаховичтің (Заки Вали­ди) (1890-1970) жеке архив қоры анықталды, жекелеген хаттарының кө­шірмесі Нұр-Сұлтан қаласының мем­лекет­тік архи­вінің қорында сақтаулы.

Мысыр сапарынан әлемдік деңгейде танымал болған тегі қазақ, атақты энци­кло­педист-ғалым, ориенталист, библиограф, Ататүрік академиясының құрметті мүшесі, қазақстандық Насролла ат-Тара­зидің жеке ар­хиві әкелінді. Насролла ат-Тарази
1922 ж. Таразда туған. 1917-1930 жылдары Кеңес бас­қыншыларынан Түркіс­танды азат ету майданының бас­­­шысы, ислам дінін насихаттаушы ға­лым Шейх Мубашшир ат-Тарази аль-Ху­сейнидің ұлы, 1920 жылдың қыр­күйегінде Кеңес большевиктері тақтан тай­дырған Бұхараның соңғы әмірі Саид Мұхаммед Әлімханның күйеу баласы. Түркістанды азат ету үшін жасаған әрекеттері үшін жазалаудан қашқан әкесі 1930 жылы Нас­ролланы алып Ауғанстанға мұға­жырлық жасауға мәжбүр болады. 1943 жылы Насролла әкесімен бірге түркіс­тандық 52 адаммен қамауға алынып, 1948 жылы босатылады. 1950 жылы Насрол­ла әкесі, отбасы және туыстарымен Пәкістан арқылы Мысыр жеріне тұрақты қоныс тебеді.

Жеті тілді меңгерген (пушту, француз, парсы, араб, түрік, қазақ, өзбек) Н.Ат-Тара­зи ислам тарихы, оның Орталық Азия мен Қазақстан жеріне тарауы, шығыс тіл­дері мен әдебиеті, ескі тарихи қолжазба құжат­тарды оқудың қыр-сыры мен аударма өнері туралы еңбектердің авторы.

Насролла Ат-Таразидің жеке архив қорында оның жарық көрген кітаптары, жасаған баяндамаларымен қоса, өлең­дерінің, естеліктерінің қолжазбалары, Тұран елі, Түркістанның тарихы туралы, оның өткені мен бүгініне тоқталған ой-толғам­дары бар.

Насролла Мубашшир ат-Таразидің архивінің бір бөлігі Ұлттық архивінде, енді бір бөлігі  Орталық мемлекеттік архивінде сақтаулы.

Египет Араб Республикасының «Дарул-кутуб» кітапханасынан Абдул Азиз Шыңғысхан ат-Түркістанидің «Түркіс­тан – Орталық Азияның жүрегі» кітабы, 1952-1953 жылдары Мубашширхан ат-Тара­зидің ұйымдастыруымен шығып тұрған «Түркіс­тан дауысы» (Саут ат-Туркистан) жур­налының, т.б. Түркістан тари­хына қатысты мемлекеттік мұрағат кітап­тардың көшір­мелері алынды. Бұл құжаттар Орталық мемлекеттік архив қорында сақтаулы.

Сонымен қатар еліміздің Президентінің Архи­вінде ХХ ғ. орта шенінде еркіндікке жету­ді армандаған қазақтың үлкен тобын Шығыс Түркістаннан Батысқа бастап бар­ған халық батыры Қалибек Хакімнің ұлы, ұлт-азаттық жолында күрескен Алаш азаматтарының тарихын, шетелдерге босып барған қазақтардың шежіресін жазған Хасан Оралтайдың архиві; Шығыс Түркістан Республикасын құру жолында жанын пида еткен, отаршыл-әкімшіл күштерге қарсы ұлт-азаттық күресін жүр­гізген қазақ қаһарманы Оспан батыр­мен тағдырлас Қажы Жанымхан Тілеу­байұлының баласы, Түркиядағы қазақ диаспорасының белгілі өкілі Дәлелхан Жанал­тайдың (1922-2012) жеке архиві сақ­тауға алынды.

Хасан Оралтайдың архивінің қомақты бір бөлігі Нұр-Сұлтан қаласындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық ака­демия­лық кітапхана қорында сақ­таулы екені белгілі. «Мәдени мұра» бағдар­ламасы аясында академик Рымғали Нұр­ғали әкелген Хасан Оралтайдың архив қорында барлығы 411 том, 6441 жеке құ­жаттар: кітаптар, энциклопедиялар, сөздіктер, қолжазбалар, фотоқұжаттар, аудиоқұжаттар, мерзімді басылымдар, қыз­меттік іс-қағаздар, хаттар, т.б. топ­тастырылған.

Шығыс Түркістан, Қазақстан, Үндіс­тан, Түркия, Германия, т.б. елдердің тарихына қатысты қазақ, түрік, ағылшын, орыс, неміс, өзбек, ұйғыр, шағатай, қытай, т.б. тілдердегі құжаттарда осы елдердегі қазақ­тардың тарихы, тұрмысы, экономикасы, саяси жағдайы, діни сенімдері, т.б. мәсе­ле­лер жайлы құнды деректер бар.

Алматы қаласындағы Орталық мем­лекеттік архивте ХХ ғ. 30-40 жылдары Шығыс Түркістанда қуғынға ұшырап, одан Үндіс­тан мен Пәкістанда тұрақтап, 1953-1954 жыл­дары Түркияға Пәкістандағы қазақтар көшін ұйымдастырушылардың бірі, 1991 жылы атажұртына оралған дін және қоғам қайраткері Халифа Алтай Ғақыпұлының (1917-2003) архиві сақтаулы.

Шығыстүркістандық, Қытайда қуғын-сүргінді бастан кешірген этнограф-ға­лым Жағда Бабалықұлының (1917-2010), сондай-ақ Шығыс Қазақстан облысы, Ақсуат ауы­лында дүниеге келген, Оспан батырдың кеңес­шісі болған, Қытай өк­темдігіне қарсы қазақ­т­ар арасында наси­хат жұмыстарын жүр­гізген, «ұлт­шыл­дығы» үшін 1950-
1976 жж. саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жазалау лаге­рінде отырып шыққан Шахкәрім Акра­мидің (1921-2003) құжаттары бар. Ол Алтай, Тарбағатай партизандық қозға­лыстары, Баркөл бүлігі, қазақ тарихы, Ислам тағылымдары туралы еңбек­тер жазған. Жағда Бабалықұлының ар­хиві­нің қомақты бір бөлігі Қазақстан Рес­публикасы Орталық мемлекеттік архи­вінде сақтаулы.

1941 жылы кеңес-герман соғысының басында Польшамен шекаралас Брест-Литовск маңында тұтқындалып, 1943 жылы Германияға оқуға кеткен, талай «өлімнен өнерімен тірі қалған», ал соғыс­тан кейінгі жылдары Мұстафа мен Мария Шоқайдың Ножан-сюр Марн қаласындағы үйінде тұрған, 1950 жылдан өмірінің ақырына дейін Ыстанбұлда тұрақ­тап, ширек ғасыр бойы Ыстанбұл симфониялық оркестрінің скрипкашысы болған Әлім Алматтың (Ғалымжан Әбсаламов) (1917-2018) өмір тарихын та­рихшы К.Илясова біршама зерттеді, кітап шығарды. Отандасымыздың архивін жинақ­тап алу ісі әрі қарай да жалғасын табуы тиіс.

Өткен ғасырдың 20-40 жылдары эми­грациядағы түркістандықтардың рухани жетекшісі болған М.Шоқай архиві ар­қылы оның қоршаған ортасын, түркі зия­лыларының есімдерін нақтылап, архив­терін жинақтау жұмысы – алдағы уақытта жалғаса беретін ауқымды іс-шара.

Шетелде сүйегі қалған асылдардың қатарында аты көпшілікке мәлім де беймә­лім мынадай тұлғалар бар (Амантай Кәкен ағамыз­дың архив деректері бойынша беріліп отыр):

Хакім Тыныбеков 1914 жылы Ақмола облысының Қорғалжын ауданында туған. Соғысқа дейін КСРО Ғылым академия­сының Қазақ филиалының ғылыми қызмет­кері болып қызмет атқарған. Түр­кіс­тан ұлттық комитетінде (ТҰК) «Милли Түркістан» журналының редакторы, кейін барлық мұсылман комитет­терінің орталық органы – «Түрік бірлігі» газе­тін ұйымдастырушылардың бірі бол­ған.

Қорғалжын өңірінде туып-өскен, елін, жерін қорғаймын деп соғысқа аттанып, тұтқынға түскен, еліне келгенде «халық жауы» атанып, әуелі ату жазасына, сосын 25 жылға сотталған. Венада өзінің ана тілін қорғап, баяндама жасаған, Қазақ елінің, жалпы түрік жұртының жарқын болашағын аңсаған. Сол Хакімге өз елінде сенімсіздік көрсетілді, айдауға жіберілді, сонда жүріп дүниеден өтті.

Қарыс Қанатбаев 1911 жылы Батыс Қазақстан облысында туған. Тау-кен инженері. ТҰК-нің бас хатшысы. Вали Каюмнен бөлініп шыққан соң Түркістан ұлттық кеңесінің президенті болған.

«Қобызшы Қорқыт» – ақын Мәжит Айтбаев, 1913 жылы Қызылорда облысында туған, «Милли әдебиет» журналының редакторы. «Абылай» поэмасының авторы, бірнеше кітабы жарық көрген.

Мәулікеш Қайболдин («Асан қайғы») Ленинград университетінің философия факультетін бітірген. Өлеңдері мен әңгімелері Қазақстан мен Мәскеудегі газет-журналдарда, немісше жазған өлеңдері Берлиндегі неміс тіліндегі журналдарда жарық көрген. Оның «Жұмақтан келген жәрдем» деген романы бар.

Осы және есімдері әлі де ауызға алына қоймаған тұлғалар өміріне қатысты деректерді жинақтау, ғылыми-зерттеулер аясын кеңейту, зерттеп-зерделеу архив ісі саласы қызметкерлерінің қасиетті борышы.

Ғазиза ИСАХАН,

Нұр-Сұлтан қаласы мемлекеттік архивінің ғылыми-зерттеу бөлімінің жетекшісі