Халықаралық ұйым экономикалық дағдарыс бұл жолы «ұзақ болатынын, әсіресе кедей және әлсіз әлеуметтік топтар арасында айрықша сезілетінін» ескертті. «Вирус әлемдік экономиканың негізгі күре тамырлары арқылы шекара асып кетті. Пандемия ең әлсіз әлеуметтік топтарға соққы берген әлемдік экономиканың өзін есеңгіретіп жіберді», дейді ЮНКТАД Бас хатшысы Мухиса Китуйи.
Дағдарыстың үшінші кезеңіне Үкіметтің экономикалық блогы қамсыз емес екен. Ұлттық экономика министрлігінің баспасөз қызметі елімізде экономикалық ахуал нашарлаған жағдайда іске асырылатын «Б» жоспары барын хабарлады. Мұның алдында Ұлттық экономика министрі Әсет Ерғалиев Ұлттық банк және Қаржы нарығын дамыту агенттігімен бірлесіп, дағдарысқа қарсы іс-қимыл жоспарын әзірлеп жатқанын, оған контрциклдік сипаттағы шұғыл шаралар топтамасы кіретінін айтқан болатын. Бұл жоспарда халық пен бизнеске қолдау көрсететін шаралар легі мен макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған жұмыстар енген. Министрліктің хабарлауынша, пандемия кезінде шағын және орта бизнеске, шағын өндірісті дамытуға баса назар аударылып келеді. «Былтырдан бері бұл секторға ерекше көңіл бөлінуде. Мемлекет ШОБ-ты салық жүктемелерінен және жалға алу ақысынан босатты, сондай-ақ екінші деңгейлі банктер арқылы жеңілдетілген несие бере бастады» деді министр журналистермен кездесуінде.
Мемлекеттің осыншама қаражат бөліп, қолдау көрсетуі – дағдарыстың кезекті толқынына қам-қарекетсіз отырмағанының белгісі. Себебі пандемия қаупі әлі сейілген жоқ. Отандық экономиканың маңызды бөлігіне арналған орта және шағын бизнесті серпілту, сол арқылы экономиканың өзге салаларын жандандыру басты стратегиялық жоспарға айналып отыр.
Министр ұсынған дерекке сүйенсек, Қазақстанның дағдарысқа қарсы бағдарламасының жалпы көлемі 6,3 трлн теңгені құраған. Бұл дегеніңіз ішкі жалпы өнімнің 9 пайызы. Ресейде ішкі жалпы өнімнің 4 пайызы көлемінде қаржылық қолдау көрсетілген. «Пандемия мемлекеттің қоғам мен экономика өміріндегі рөлін арттырды. Әлеуметтік-экономикалық жағдайды тұрақтандыру үшін мемлекеттік институттардың тиімді жұмысы маңызды рөл атқаратынын түсіндік. Мәселен, көптеген азамат жұмысынан айырылды немесе ақысыз еңбек демалысына жіберілді, ал олардың шығындарын мемлекеттік жәрдемақы ғана жауып берді. Ондай жағдай Қазақстанға ғана тән емес, АҚШ, Еуропа, Жапонияда да жағдай тура осылай болды. Нәтижесінде, цифрландыру, инновациялық өсім, инвестиция үшін жаһандық бәсекелестік, жасыл экономикаға ұмтылыс ерекше қарқынмен алға жылжыды» дейді Ә.Ерғалиев.
Сыртқы факторлардың ішкі нарыққа әсері ескеріледі
Отандық экономикаға әсер етуші сыртқы факторлар деп әлемдегі эпидемиялық жағдайды, ондағы жоспарлы вакциналауды, дүние жүзі экономикасындағы ахуалды, сондай-ақ әлемдік мұнай нарығындағы қалыпқа келу үрдісі мен мұнай, металдардың бағаларын қалыпқа келтіруді атауға болады. Айталық, жыл басынан бері мұнай бағасы 27%-ға өсіп, бір баррель үшін 65 АҚШ долларын құраса, металдардың орташа бағасының өсуі 6,5%-ды құрап отыр. Халықаралық қаржы ұйымдарының болжамы бойынша, 2021 жылдың қорытындысында мұнайдың бір баррелі 55,9 долларды құрайды, әлем экономикасының өсуі 4-5,1% аралығында болады.
«Жоғарыда көрсетілген үрдістерді ескере отырып, 2021 жылдың қорытындысы бойынша ішкі жалпы өнімнің өсуі 3% деңгейінде болжанып отыр. Іскерлік белсенділікті ынталандыру және жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету бойынша жоспарланып отырған ауқымды шараларды іске асыруды ескере отырып, ағымдағы жылы нақты сектор өсуінің нығаюы, қызмет көрсету саласының және тау-кен өндіру өнеркәсібінің қалпына келуі экономика өсуінің негізгі драйверлері болмақ» делінген Ұлттық экономика министрлігі баспасөз қызметінің мәліметінде.
Экономиканың өсуі эпидемиялық ахуалға байланысты
Үкімет экономикаға тиген соққыны бизнеске жеңілдетілген несие беру, кәсіпкерлік субъектілерін мүлік салығынан, төтенше жағдай кезінде несие төлемін мерзімінен кешіктірген үшін алынатын айыппұл мен өсімнен босату арқылы жұмсартуға тырысып жатыр. Сондай-ақ мемлекет әлеуметтік маңызы бар тауарлар бағасын ұстап тұруға және азаматтардың еңбек құқығы сақталуын қадағалауға уәде берді.
Сарапшы Ерлан Ибрагимнің айтуынша, әрбір дағдарыстың өз қаһарманы болады. Экономиканың әлсіздігін дұрыс бағалай білу – дағдарыстан шығатын басты жол.
Бiлiктi де беделдi сарапшылардың ұзақмерзiмге жасаған болжамдарының барлығында дерлiк азық-түлiктiң әлемдiк бағасының өсе беретiнi, ал энергияны тұтыну бағасы қазiргiдей жоғары деңгейде қалатыны айтылады. «Бұл процестер Қазақстан үшiн тиiмдi болуы тиiс, өйткенi бiздiң ел – энергия экспорттаушы ел. Алайда оның пайдасын көру үшiн мемлекет iрi мұнай-газ жобаларындағы өзiндік үлесiн 50%+1 дәрежесiне жеткiзуi тиiс, яғни жерасты байлығын игеруге қатысты келiсiмдердi өз пайдасына орайластырып, қайта қарауы керек. Бұл факторлар − жаңа бағытқа жасалған бiрiншi қадам ғана. Сосын газы бар, басқасы бар, Қазақстанда шығарылатын шикiзат тегiс әлемдiк бағамен және ешбiр делдалсыз экспортталып, Ұлттық экономика министрлігі үкілеп отырған «Б» жоспарында нақтылануы тиіс. Егер осы тетіктер жұмыс істесе, 2021 жылдың дағдарыс менеджерлері қалыптасады», дейді Е.Ибрагим.
Сарапшы атап өткендей, экономика мен қаржы нарығындағы теңгерімсіздікті бағамдау арқылы да дағдарыстың алдын алуға болады. Нарық немесе экономиканың әлсіз тұсын қалпына келтіру үшін көп нәрсе қажет емес. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың экономикалық және пандемиялық дағдарыс қос өкпеден қысқан сын сағатта адам факторына – халықтың денсаулығын сақтап қалуға басымдық берген шешімі көптің қолайына жаққанын, бұл шешім дағдарыс менеджерлерін қалыптастыруға жол ашатын тарихи шешім болғанын айтады. Сондай-ақ Үкіметтің қазіргі құрамына 1993-1996 жылдардағы Үкіметтің тәжірибесін қайта зерделегені дұрыс.
Е.Ибрагим «дағдарысқа тас-түйін дайынбыз» деп, қос бірдей жоспардың бетіне қарап, көңілін жайландырып отырған Үкіметтің осы күнге дейін қайталана берген қателіктің шырмауынан шыға алмай отырғанын да қаперге салып өтті. Яғни кез келген дағдарыста қалқанымыз болады деп үкілеп отырған қос бірдей жоспардың стратегиялық бағытында мін жоқ. Тіпті төтенше жағдайларда «үп» ете қалған желдің де әсерін және қанша шығынға бататынын алдын ала есептеп қойған. Сарапшы осы тұста алдағы уақытта ескерілуге тиіс ең басты бағыт – бүгінге дейінгі қабылданған жоспарлардың нәтижесі тәуелсіз сарапшылар тарапынан зерттелмегенін, басқаша айтқанда, алдыңғы жоспарда кеткен қателіктен сабақ алынбағанын ескертті.
Мұнай қымбаттайды деген қиялға сенуге болмайды
Дағдарыс жағдайында жоспар құрып, бағыт-бағдарыңды түзіп алу – әлемдік тәжірибеде бар үрдіс. АҚШ пен Жапония да дағдарысқа қарсы іс-қимылдардың екінші кезеңіне өтті. Тәуелсіз сарапшылардан тұратын жұмыс тобы 2020 жылы қабылданған шешімдердің экономикаға әсерін нақты зерттеген, нәтиже берген тұстарын алға жылжытты. Үкімет тарапынан әлеуметтік желілер арқылы ақпаратты бақылау басымдыққа ие бола бастағанын айтқан Е.Ибрагим сынды қабылдау кемшін түсіп жатқанын да жеткізді. ІЖӨ-нің дағдарысқа дейінгі деңгейіне оралу кем дегенде бір жыл уақытты алады. Дағдарысқа дейінгі жұмыссыздық деңгейіне жету және экономикалық өсу үшін тағы бір-екі жыл қажет болады, сондықтан алдымызда өте ұзақ қалпына келтіру үдерісі тұр. «Қазір мұнай қымбаттайды деген әдемі қиялға сеніп қалуға болмайды. Мұнайдың экономикаға әсері «аспириндік» деңгейде екенін өткен тәжірибе дәлелдеді. Қазір дағдарыстың ықпалын әлсірететін шешімдердің өзін әртараптандырып, өзгертіп отыру керек. Тап қазір триггерлер (дағдарысты еңсеруге бағытталған амалдық жүйелер) жұмыс істесе, жоспар күшіне енеді» деп сенуге де болмайды. Біз алдағы уақытта қауіп-қатердің қай бүйірден соғарын білмейміз. Үкіметтің экономикалық блогы, «А» жоспарының қандай нәтижеге жеткенін, бөлінген қаржының қандай тетіктерге жұмсағанын және қайтарымын ашып айтып, екі жоспарды бір-бірімен сабақтастыра отырып, экономиканың ментальды ерекшеліктерін ескере жүргізу керек», дейді Е.Ибрагим.
Басты донор – мұнай
Экономикалық жоспарымызды немесе мемлекеттік бағдарламаларды көрші елдерге, соның ішінде Ресейге қарап үйлестіре берудің күні өтті, дейді сарапшылар. Олардың экономикасына әскери-өндірістік технологиялар кешені күш беріп тұр. Ал бізде ондай мүмкіндік жоқ. Карантинге байланысты көптеген шағын және орта фирма жұмысын тоқтатты, ал жұмысшылар не еңбекақысыз еңбек демалысында, не мүлдем жұмыстан шығарылды. Әлемдік ІЖӨ-дегі шығынның қанша екенін бағалау қиын екенін айтқан сарапшы дағдарыстың салдары алдағы 5-6 жылға дейін байқалатынын, біз қазір мұнай кезеңінен тазармағанымызды айтты. Экономиканың да, Ұлттық қордың да басты доноры – мұнай. Ал оның түбі сарқылып, мұнайдан күш кете бастаған кезде экономикада «жаңа шындық» пайда болып, «Б» жоспарының әлеуеті нақ осы кезде байқалады.
Бізде қазір инфляция деңгейі − 7 пайыз. Ресейде бұл көрсеткіш 3 пайыздың айналасында тұр. Дәл қазір Ресей экономикасына қорғаныс кешендерінен түсіп жатқан салықтар дем беріп тұрғаны анық. ІЖӨ дем беріп тұрған фактор туралы Үкімет шындап ойлануы және ашық айтуы тиіс екенін, Ресейдің басы артық шығынға бастар тетіктердің бәрін тыйып тастағанын айтқан сарапшы біздің елде кейбір шенеуніктердің шығындарға деген «тәбеті» тыйылмай тұрғанын, әдемі көлік, той-думан мен басы артық шығынға аңсары ауып тұратынын да еске салып өтті. «Қазір мұнай бағамы 60 доллардан асса, қуанатын болдық. «Біздің теңгеге немесе ІЖӨ-ге қымбат мұнай, қымбат теңге әсер ете алмайтынын түсінетін кез жетті. Алтын-күміс, уран өндіру істері қарқындап дамуы қажет» деген пікірлер 2020 жылдан бері жиі айтылып жүр. Ал сарапшылардың «экономика алыпсатарлықтан арылғаны жөн» деген пікірлерінің айтыла-айтыла ақжемденіп кеткенін ел сезеді. Демек, ендігі жоспар Мемлекет басшысы жиі айтып жүрген қарапайым заттар экономикасын алға жылжытудан басталу керек. Үкіметтің экономикалық блогының «Б» жоспарында осының тетіктері нақтыланады деп үміттенемін», дейді Е.Ибрагим.
Экономист Айдархан Құсайынов елде пандемияға дейін шектеулерді жоспарлау, «А», «В», «С» жоспарлары туралы түсініктің болғанын, оның бәрі жағдай ушығып кеткен жағдайдағы сценарийлерді қарастырғанын айтады. Мұндай жағдайда жұмыс істеу үшін экономикалық саясат айқын болуы керек. «Экономикалық саясатта «А» жоспарымен қатар «Б» жоспары қатар жүруі керек. Басқаша айтқанда, «Б» жоспары құтқару жастықшасының көмегін атқаруы тиіс. Біз екі алпауыт мемлекеттің ортасында тұрмыз. Қытай өсіп жатыр. Олардың ішкі-сыртқы өсімі өздері қалаған деңгейдің шекарасынан шықпайды. Ал АҚШ санкциясы Ресейге ақша санауды және оны ретімен жұмсауды үйретті. Қазір Ресей басы артық шығынға жол бермейді. Бізге де экономикалық саясатты қаржыны үнемдеуден және экономикалық саясатқа түзету енгізуден бастау керек», деді А.Құсайынов.
2020 жылы ел экономикасының 2,6 пайызға құлдырап, ұлттық даму жоспары да бекітілгенін еске түсірген сарапшы 3 пайыздық экономикалық өсу Қазақстанның дамуына тежеу болатынын айтты. Алдағы уақытта ішкі факторлардың мүмкіндігіне иек арту керегін айтқан сарапшы «А» мен «Б» жоспарларын бір-бірімен байланыстыра отырып жүргізудің тиімділігі осы тұста байқалатынын жеткізді. Демек, Үкіметтің «Б» жоспарының картасы әлі ашылған жоқ.
