Өлкетанудың әдеби өрнектері

Қаламгерлердің облыс­тар­дың рухани өмірімен таны­сып, тың туындылар жазуы­на мүмкіндік беру арқылы елі­міз­дің тарихи орындары мен ұлт­тық құндылықтарын насихат­тау­ды мақсат тұтқан әдеби жо­баның нәтижесі де жаман бол­мады. Қазақстанның түкпір-түк­піріне сапар шегіп, алдағы шы­ғармаларына арқау із­деген жоба авторларына елі­мізде әр жылдары жазылған шығар­ма­лардың әдеби картасын жасау, аймақтарда жалпыхалықтық дең­гейге шықпаған әдеби-руха­ни жәдігерлерді зерттеу һәм Тәуел­­сіздік алғаннан кейінгі өңір­лерде болып жатқан мәдени-рухани оң өзгерістер тура­лы және классикалық шы­ғар­­ма­ларда кездескен тарихи орын­дардың бүгінгі жай-күйі негі­зінде жаңа материалдар да­йын­дау міндеттелді.

Ақмола облысынан бастау алып, он төрт облысты қамты­ған жобаға елуге жуық ақын-жа­­зушы, әдебиетші екі бағыт бойын­ша (әдеби өлкетану, тарихи-әдеби өлкетану) қатысты. Нәти­жесінде, 2018-2019 жылдарда 50-ге тарта поэзия, проза, дра­матургия, деректі проза және ғылыми-танымдық еңбек жа­зылған. Ал былтырдан бері әлем­ді жаулаған пандемиялық жағ­дайға байланысты жоба тоқ­тап тұр.

Әдеби жобаның шарты бо­йынша шығарма көлемі кем дегенде 150 бетті құрауы керек. Сондай-ақ жазылған еңбектер одаққа өткізіліп, белгілі ақын-жазушылар мен әдебиетші-ғалым­дар­дан құралған комиссияның қа­рауына жіберіледі. Жобаны негізінен әр облыс­тың әкімдігі қаржыландырады. Со­ның есебінен әр қаламгерге 500 000 теңге кө­лемінде қаламақы белгіленген.

Әдеби өлкетану: кім не жазды?

Жоба авторлары жер-жерге рухани-саяхатқа шыққан сапарда әркім хал-қадерінше қаламына жүк боларлық тақырып тапқан-ды. Мәселен, жазушы Құлтөлеу Мұқаш «Қарағанды күліп тұр» хикаят-эссесіне қалам тартты. Еске салсақ, көмірлі өлкенің тынымсыз тіршілігі Ғабиден Мұстафиннің «Қарағанды», Ға­бит Мүсіреповтің «Оянған өлке», «Жат қолында», Саттар Ерубаевтың «Менің құр­дастарым» романдарына арқау болған еді. Ал кезекті туындыда кеншілер ша­һарының әдебиеттегі бейнесі тың бағытта суреттеліп отыр.

Жамбыл облысына барған әде­биет­ші­ Құлбек Ергөбек Бауыржан Момышұлы туралы «Жөргем» атты зерттеу еңбегін жазып қайтты. Автор бұл жоба ең алғаш Кеңес одағы кезінде бастау алғанын айтты. «Мәскеуде «История отечества» деген жоба болды. Одан 30 том кітап шық­ты. Сол секілді бізде де өңірлер тарихын баяндайтын очерктер жазу баста­ма­сын «Жалын» баспасы қолға алған бола­тын. Сонда жазылған Бексұлтан Нұр­жекеевтің «Өзендер өрнектеген өлке» де­ген кітабы ерекше есімде қалыпты. Ал қа­зіргі «Әдеби өлкетану» жобасы бір кезде ны­шана көрсетіп, кейін аяқсыз қалған бағ­дарды арнайы жоба ретінде ұсынып, жаң­ғыртып отыр. Бұл жоба бойынша Жам­был облысына арнайы сапармен барып, Ба­ласағұн даласынан, тарихынан әң­гіме­ледім. Бауыржан Момышұлының әс­кери өмірі А.Бек, Ә.Нұршайықовтың шы­­ғармаларында көп айтылды. Ал оның әде­би ортада айтылмай жүрген «Наша семья» деген романын Тұтқабай Иман­беков «Ұшқан ұя» деген атпен еркін аудар­ды. Мен осы мемуардағы оқиға өтетін жерлерді аралап, қырғызбен шекара­ға дейін барып көр­дім. Осылайша, Бауыр­жан Момышұлын жаңа қырынан, мемуарист Бауыржан Мо­­мышұлы ретінде бей­неледім. Сондай-ақ осы өңірден шық­қан қаламгерлер – Ш.Мұр­таза, М.Жол­дасбеков, М.Мыр­зах­метов, Ж.Дәдебаев – менің кейіпкерлерім болды. Яғни бұл еңбек бірыңғай әдеби емес, Жамбыл облысын бүгінімен ғана емес, өткенімен де сабақтастырған тарихи-әдеби өлкетану очеркі болып шықты»,  деді автор.

Сонымен қатар Қостанай облысын аралаған жазушы Серікбай Байхонов «Ғажайып тұнған өлке» деректі шығарма­сын ұсынса, ақын Мейір­хан Ақдәулетұлы «Ақтөбе» деректі танымдық зерттеулер жинағын жазды. Иранбек Оразбаев Қызылорда облысынан «Баймұрат батыр» драмалық дастанын «арқалап» қайтса, Алматы облысына сапарлаған Гүлнар Салықбай «Нұрила» («Соңғы жыр») пьеса-элегиясын жазды. Ақын Жарас Сәрсек «Кереку жақтан келемін» атты өлеңдер топтамасын Павлодар облысынан дайындаса, Маралтай Райым­бек­ұлы Атырау сапарынан «Аруана» поэмасын жазып қайтты. Бұл қатарға сыншы Бақыт Сарбалаұлын «Түркістанның төрт тұлғасы» зерттеу еңбегімен, мәдениет­танушы Зира Наурызбаеваны «Мангистау магический» атты орыс тілінде жазылған зерттеу шығармасымен, ақын Әбубәкір Қайранды «Семей» топтама өлеңдерімен, жазушылар Дархан Бейсенбекұлын «Қапастағы қожайын» мини-романымен, Мақсат Мәлікті «Түркістан хикаялары» әңгімелер жинағымен, Бейбіт Сарыбайды «Тараз хикаялары» атты әңгімелер жина­ғымен, Алмаз Мырзахметті «Астана мозаикалары» көркем шығармасымен және т.б. жоба авторларын қоса аламыз.

Әдеби жобаның екі жылда атқарылған жұ­мысы нәтижесінде былтыр мемлекеттік тап­сырыспен тоғыз кітап жарыққа шықты. Яғни әр облысқа бөлінген үш автордың ең­бегі бір кітапқа енген. «Әдебиет» бас­пасынан 3 000 данамен басылып шық­қан тоғыз жинақ кітапханаларға таратылды. Атап өтсек, Алматы қаласы баян­дал­ған «Бостандықтың бесігі – ару қала», Нұр-Сұлтан қаласы бойынша «Еңселі елор­дасы қазағымның», Павлодар облысы бойынша «Баянауыл басында балалы құр...», Маңғыстау облысы бойынша «Отпан таудың басында ұран оты...», Жам­был облысы бойынша «Хандықтың туын тіккен киелі өлке», Атырау облысы бо­йынша «Жайықтың бойы – көк шал­ғын», Қызылорда облысы бойынша «Арал­дан ұшқан аққулар», Ақмола облысы бойынша «Арқаның кербез сұлу Көк­шетауы», Түркістан облысы бойынша «Түр­кістан – ер Түріктің бесігі ғой» атты жи­нақтар аталған жобаның жемісіне айна­лып отыр. Ұйымдастырушылардың сөзінше, қалған шығармалар алдағы уақыт­та жарияланбақ.

Республикамыздың әр аймағындағы әдебиетті, мәдениетті тереңінен танып, өл­кеміздің тарихын зерттеп-зерделеп, оны көркем тілмен жеткізу ұлттық әде­бие­­тімізге қосылатын мол үлес, өр­­кен­деуіне жол ашу екенін ескерсек, «Әдеби өлкетану» жобасы алдағы уа­қыт­та жалғасын табуы тиіс деп білеміз.