Маған бұл әңгімені әжем айтып берген. Балалық шағын сұрапыл соғысқа ұрлатып, маңдайына қыртыс ерте біткен анасының қабағынан күлкі көрмеген кездерден сыр тартып. Көзкөрген естеліктер көңілден оңайлықпен кете қойсын ба?! Жыл қазаны сапырылған сайын, сағынышқа ұласып, ой бетіне шығып, көкіректі көріктей қариды. Қыз болып қырдан қызғалдақ термеген соң балдәурен сәттің бауырға басқан қуанышы жоқ екен. Қара қағаз келгенде қара бұлт төбемізге үйіріліп, қараорман халық қараңғыға қамалғандай күй кешетінбіз деуші еді. Қандай ауыр қасірет десеңізші!
Мектеп қабырғасында жүргенде жазушы Сайын Мұратбековтің «Жусан иісі» атты шығармасын сүйіп оқушы едік. Сондағы басты кейіпкер Аянның басынан кешкен оқиғалары жанға қатты бататын. Тығылып жылап та алушы едік. Өмірден теперіш көріп, әбден қажығанда, туған ағасының сырт киімін киіп, қайта-қайта иіскеп, мауқын басқан жас баланың тағдырына қарап сұм соғыстың салмағын бағамдайтынбыз. Жел лебімен қалтыраған бір түп жусанның аянышты ғұмыры сол дәуірдің қанды бояуы мен зарлы азабын көз алдымызға әкелетін.
Жусан дүние жүзіндегі ең ащы өсімдік қой. Содан да болар, халқымыз оны барлық ащы нәрсенің теңеуіне қолданады. Жусандай ащы өксігі тамағына тығылып, соры бітпестей көрінген сұрқай күндердің суығына шыдап бағады. Әрі жұпар иісті, әрі ащы, әрі шипалы осы бір қасиетті шөптің болмысы қазаққа қатты ұқсайды. Құйқалы қазақ даласын жусансыз елестету мүмкін емес. Мұны да апам айтқан. Ол жайлы түрлі-түрлі аңыз-әпсаналар бар. Ол енді ұзақ әңгіме. Кейін айта жатармыз.
«Үзіліпті сол өмір…
Жо, жоқ, өлген жоқ бірақ.
Тек ерлік пен еркіндіктің
өлеңін
Айтар болдық бұрынғыдан
қаттырақ»,
дегендей, енді ол мұңлы жылдар жыл айналып соғатын жыл құсындай мамырда ғана мәнге ие болады. Осы өлеңді жазған Жұмекен Нәжімеденов айтпақшы, батыр аталарымыздың әйнек салған рамкадағы бейнесіне бас иеміз де қоямыз. Өмір солай, бәрі де өткен күннің жаңғырығы ғана. Қазіргі қарабауыр заманда олардың қадіріне жету – қиынның қиыны.
Жаңғырық дегеннен шығады, жазушы Дулат Исабековтің «Біз соғысты көрген жоқпыз» повесі есіңізде ме? Соғыстан кейін өмірге келген оқырманның ең сүйікті шығармасының бірі еді. Соғысқа түк қатысы жоқ, біздің де көңілімізге сондай ыстық туынды-тұғын. Сондағы мына бір үзіндіден-ақ қырқыншы жылдардың қасіретін аңғаратынбыз.
«Қырқыншы жылдары бала болған жоқ. Басқа жерлерде болса болған шығар, біздің ауылда болған емес. Бәрі ерте есейді. Олардың жылаған дауыстары сирек естілді. Қиындыққа, жоқшылыққа іштен көніп туылды. Күні бойы аш жүріп, кешке қарай аш жатты. Бұл – олардың ерлігі емес, уақыттың қатыгездігі, уақыттың қателігі еді. Майданда жеңіс үшін, ауылда жеңіс үшін де, тіршілік үшін де күрес жүріп жатты». Кішкентай абзацтан-ақ үлкен қайғының түр-түсін болжайсыз. Сана түкпірінен сан сурет алмасады.
Сол суреттің бірі халық суретшісі Әбілхан Қастеевке тиесілі. Ол Қазақстанның бейнелеу өнері тарихында болашақ ұрпақ үшін өшпес із қалдырған тұлға. Өзі денсаулығына байланысты алапат майданға бара алмапты. Әйтсе де соғыс тақырыбындағы плакаттармен жұмыс істеп, кескіндеме туындыларын сомдаған. Соның бірі алдарыңыздағы «Ертегі оқу» картинасы. Бұл картинада бір ғасырдың зары жатыр. Қанды жылдардан қашып үйге тығылған балдәурен сәттердің сызбасындай ызғарлы. Ұзақ қарасаңыз, көңіліңіз босап, бірден Владимир Высоцкий әндерін тыңдағыңыз келеді.
Туындыдан үстел басында кітап оқып отырған кішкентай қыз бен тоқыма тоқыған егде әйелді көреміз. Суретші қылқаламынан шыққан қос адамның ажарында арзу бардай. Екеуі үйде қарапайым іспен айналысып жатса да, үстіне сырт киім киіп, басына орамал таққан. Қыздың бет-әлпетінен шаршағандық білінеді. Соғыс жылдары әрбір отбасы қиындықты бастан кешті, шала құрсақ өмір сүрді, таң атқаннан күн батқанға дейін жұмыс істеді, соған қарамастан қолындағы ең соңғы затын майданға көмекке жіберіп отырды. Бәрі-бәрі осы картинаның ішінде жатыр. Қараған сайын өз әжемді көргендей боламын. Мұзбалақ Мұқағали өз дәуірін:
«Қартайып қалыпсың-ау,
қайран жеңгем!
Қайғыға мойымаушы ең,
Қайдан келген?!
Сағынып жүрсің бе әлде,
қадірлім-ай,
Баяғы жастығыңды,
майданда өлген?»
деп суреттейді емес пе?.. Түйсінген жанға осыдан артық сөз бар ма?!.
Біз – соғыс көрмеген солдаттармыз. Ал әжем болса майданда өлген жастығын жастанып жатып, ұлы соғыстың ұмытылмас күндерінен үзік-үзік сыр шертеді. Тәубе, біздің әкелеріміз соғысты көрген жоқ, біз де көрген емеспіз. Көрмей-ақ та қояйық. Тек арманын майдан жұтқан аталарымды аяймын. Олар менің тәуелсіздігім үшін құрбан болды. Жарықтық-ай!
