Руханият • 10 Мамыр, 2021

Кестелі орамал

742 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

Кешегі Фин соғысын былай қой­ғанда, 1941-1945 жылғы немістермен бол­ған қан майданда қаншама арысымыз көз жұмды. Елге аман-есен орал­ғандардың соңғы легінің қалғандары да осы күні бірен-саран.

Кестелі орамал

Олардың естеліктерінің өзі кейінгі ұрпақ үшін Қобыландының аузын бағып, аңыз-әңгімелер тыңдағанмен бірдей. Солай-ақ болсыншы. Өйткені соғыс дегенің тажал, жанға жара салып, қанша шаңырақты қиратты. Ошақ оттары сөніп, есіктер жабылды. Жетім қалғандар мен желегі желбіреп, жесір атан­ғандар қаншама? Үйленбей, үйелмен атанбай, қыршынынан қиылғандар да жетерлік. 

Соның бірі – Қызылқоға ауданының Дәулетиман ауылының тумасы Шүкір Еркінов болатын. Ол кезде Қызылқоға ата­натын жеке аудан жоқ. Қазіргі Мия­лы, Жангелдин, Жасқайрат ауылдары Ақтөбенің Ойыл ауданына қарайды. Сон­дағы орта мектепті аяқ­таған ол екі-үш ай өзі туған ауылда егінде жұмыс іс­теп, 1942 жылдың 8 тамызында он сегіз­ге енді ғана толғанда май­данға алын­ды.

Көлік атаулының көзден бұлбұл ұшқан мезгілі емес пе, ауылдан шыққан үш жігіт – Шүкір Еркінов, Сіләм Дәу­лети­манов және Мақуат Әбдіғалиев әуелі жаяулап аудан орталығына же­тіп, одан ұзын-қарасы 300-ге таяған бо­л­ашақ сарбаз жаяу-жалпы Қобдадағы әскери комиссариаттың дәрігерлік ба­қы­­лауынан өтеді. Тағы да жол жү­ріп, Ресейдің Бұзылық қаласындағы кі­ші сержант даярлау курсынан соң әй­гілі Сталинград майданының қанды қасабына түседі. Алты айға созылған ұрыста кеңестік әскерлер алғаш рет үлкен жеңіске жетіп, еліне бағыт алған немістердің өкше ізіне түсті, арқадан соққы берді. Солардың ішінде түбіт мұрты әлі тебіндеп үлгермеген Шүкір де бар-ды.

Ол соғыс жағдайында бірде азайып, бірде толығып отыратын әскери құрам сапында 1943 жылдың шілдесінде Батыс майданның 222-ші Смоленск атқыштар дивизиясының 43-ші жеке өзі жүретін артиллериялық танкіге қар­сы жойғыш дивизияның барлау­шысы ретінде әскери қызметін атқарып жат­ты. Аталған бө­лім­ше 1944 жылдың сәуірінде екінші Белоруссия, арада жар­ты жыл өткенде бірінші Белоруссия май­даны құрамында жаумен шайқасты. Шүкір Еркінов осы бөлімшеге қарасты Ленин орденді оныншы дербес гвар­диялық Суворов орденді «Қызыл Тулы» Чернигов атқыштар брига­дасының құ­рамында жүрді.

Әскери қызмет барысында ол ұрыс даласындағы барлау қызметінде мол тәжірибе жинақтаған және әр жоры­ғында нәтижелілігімен қуантқан сарбаз болатын. Шүкір көбіне-көп қандай ай­сыз қараңғыда да жау бетін жалғыз бар­лап, барынша мол дерек әкелетін. Бұл ретте оның 1943 жылдың екінші жар­­тысы, 1944-1945 жылдарғы ерлік үлгілері қызылқоғалық жерлесіміздің абы­ройын арттыра түсті. Еуропаның Варшава, Кенигсберг, Берлин сынды (барлығы 8 қала) талай қалаларын жау қолынан тазартуға қатысып, Жоғарғы Бас Қолбасшының арнайы алғысын ал­ды. Өңірінде ерліктерін әйгілейтін «Озат барлаушы», «Озат артиллерист», «Гвардияшы» белгілері де бар еді.

Соғыс жағдайында жауапсыз еш­теңе жоқ. Бірақ тек бөлімше ғана емес, күл­лі дивизион тағдырын қолына ұста­ған барлаушы қаруластарының әр же­ңісі және жеңіссіз шабуылына тіке­лей байланысты. Өйткені қандайда ұрыс барлаушы жеткізген мәліметтерге қа­рай ұйымдастырылады. Сондықтан бар­лаушы әр қадамын есеппен басып, өзін де және өзгені де ыңғайсыз жай­­ға қалдырмайтын деректерін алға тартқаны дұрыс.

Бұл ретте ол алдымен дұшпандардың орналасу тәртібі, құрамы, қозғалыс ба­ғыты, адам саны, қару-жарақпен қам­тылуы, соғыс техникасы жөнінде кәдімгі қыр баласының өрістегі малды көздегеніндей қырағылықпен жұмыс істегені дұрыс. Долбар, жүрдім-бардым мәлімет жарға жығады. Оның үстіне, барлаушының дене бітімі, шымырлығы мен ептілігі, шалт қимылдайтын жігер­лілігі мен тез тұжырымдайтын ой-санасы да қажет-ақ. Осы орайда, мек­тепті үздіктер қатарында бітірген және әкесіне тартқан шағын денелі Шү­кір қашанда иненің көзінен өткен шап­шаңдығымен ерекшеленетін.

Ш.Еркіновті соғыс даласында ерекше құрметке бөлеген оның жеңіс жалауын желбіреткенге дейінгі соңғы тоғыз айдағы барлау қызметіндегі нәтижелері еді. Отандастарымыз 1944 жылдың 24 маусымында Днепр маңындағы Проня өзенінен өтер жерде жау жағының ай­тар­лықтай қарсылығына ұшырады. Мұндайда ең бірінші көмек беретін тек қана қырағы барлаушының жан-жақты мәліметі ғана.

Таң жаңа ғана сібірлеп келе жатқан алагеуім шақ. Қаруластарының жау бекінісін атқылауы бір сәт саябырлаған тұста жерлесіміз дұшпандар траншея­сына жетіп, ұраға секіріп түскені сол еді, тасалау тұста арқасын беріп, тығыла түскен үшеуге көзі түсті. Қаруын кезе­ніп: «Беріліңдер!» деп дауыстаған. Жалт қараған әлгілер жандәрмен бұған атылды. Бұл да сол сәт көз алдынан өлім мен өмір суреттерін өткізіп, қолын­дағы мыл­тық найзасын алдыңғы екеуіне түйреп те үлгерді. Үшіншісін тірі­лей қолға түсірді. Ол «тіл» үшін аса қажет болатын.

Бір қарағанда бұл бар-жоғы қас пен көздің арасындағы сәттік қимылдар еді. Абырой болғанда соңғы «тіл» бұл түнгі шабуыл үшін аса қажетті мәліметтерді жеткізді. Осы ерлігі үшін дивизион командирі, майор Чернокосовтың ұсы­нысымен Ш.Еркінов өңіріне сол жылғы шілденің 5-інде «Даңқ» орденінің үшінші дәрежесі қадалды.

Майдандағы жауынгер қашанда марапат үшін емес, алдымен өзінің шыбын жаны, ұлттық намысы, ата-баба рухы үшін күреседі. Бұл жолда ол қасық қа­ны қалғанша айқасады, жауынгерлік мінде­тін адал орындайды.

Гвардия сержанты Ш.Еркіновтің командирі Чернокосовтың орнын ауыс­тырған майор Сытник оны «Даңқ» орденінің екінші дәрежелі жұл­ды­зына ұсынған марапат бетшесіне: «Дивизияның ең таңдаулы барлаушысы Еркінов Шүкір шабуыл кезінде диви­зияның алдында жүріп, жау жағының барлық мәліметтерін жинап, қозғалыс жолын барлап, дер кезінде әскери бас­шылыққа хабарласып отырды. 1945 жылы қаңтардың 19-ы күні Томашув қала­сы түбіндегі шабуыл кезінде Еркі­нов Шүкір Таңатарұлы барлаушылар тобымен барлау жүргізген кезде жолды миналап жатқан неміс торуылын бай­қады да, олармен айқасқа түсті. Құра­мында бес адамы бар неміс торуы­лы құр­тылып, жол миналардан тазартылды, ди­визияның ілгері жүруіне жол ашылды. Осы ерлігі, үкімет наградасы – «Даңқ» орденінің екінші дәрежесіне лайықты» деп жазыпты.

Қандай сүйінішті. Сол кезде ол бар-жоғы жиырмадан енді ғана асқан мөл­­діреген жас буын емес пе? Бірақ, ол жас­ты­ғына қарамай, нағыз ерлердің ерен ісін қайталады. Тегінде ерлік жас тал­ға­майды. Ал егер оның батыр атануы­на себеп­­кер болған үшінші жұлдызды алу жо­лын­дағы ісі нағыз көзсіз ерлікке бар­­­ған­­дығын дәлелдейтін ғажайып қимыл еді.

Бұл 1945 жылдың көктемі. Маужы­раған сәуірдің соңғы күндері. Бірақ өн бойы жау оғынан жаралы Кушков де­ревнясы хал үстінде мүлгіп тұрды. Тағы да түн. Өлі тыныштық. Осы ты­­ныш­­тықты кәнігі барлаушының мысық­табан­дап, аяғын бір алып, екі алып, адым­даған дыбысы ғана бұзады. Ол немістердің топтасқан жатағын іздейді. Әлсін-әлі тың тыңдап, асығыс адымдайды. Міне, еңселілеу келген үй жанына тоқтады.

Іштен жарқын-жарқын үн шығады және бір-екеу емес, әлденеше, мүмкін 15-20 адамның күлкісі. Шамасы арақ-шарабы бар отырыс сынды. Енді қайт­пек? Қанша болса да қимылдатпай қолға түсіріп, тұтасымен тұтқындаған дұрыс. Әйтсе де, бұл жалғыз, олар көп...

Нартәуекел, не бұл өледі, болмаса, олар... екінің бірі. Алдына автоматын кезенген ол асқан жылдамдықпен ішке еніп, артындағы серіктеріне хабар­лас­қандай қатты дауыспен айқайлап жі­берді: «Беріліңдер!». Сол қолындағы гра­­натасын тап қазір жаратындай онсыз да қарусыз отырған жауынгерлерді залалсыздандырып алдына салды. Түн­­нің бір уағында қаннен-қаперсіз ішіп-жеуден барлыққан немістер ойда-жоқта орталарынан табылған дүлейден қаймығып, көздері атыздай-ақ. Сөйтсе, олар 24 жауынгер, 1 офицер екен, бәрі де ешкінің асығындай Еркіновтің ал­дын­­да көздерінен тізілген балықтай қаз­­­диып тұр. Шүкір бәрін де алып жүр­ді.

Кейіннен олар кәдімгідей мәлімет берді. Шүкір болса, сол бойда өз қару­ластарын көтеріп, деревняға орна­ласқан 150 немістің көзін жойып, 80 жауын­герін тұтқындады. Көптеген қару-жарақ, азық-түлік олжалады.
Осы ерлігі үшін Ш.Еркінов «Даңқ» орденінің бірінші дәрежесін иеленді. Ол қазақстандықтар арасында аталған орденнің толық иегері атанған 137 батырдың бірі болатын.

Жеңіс сағатын жау жүрегі – Берлин­нің өзінде қарсы алған қандасымыз туған еліне тек 1947 жылдың күзінде оралды. Кезінде орта мектепті үздік бітіріп, мек­тепішілік қоғамдық-көпшілік жұмыс­тардың белсендісі атанған майдан батыры арнаулы білім алу ниетінде облыстық партия комитетінің жолдамасымен Алматының заң инситутына аттанып еді. Оған түсті де, әйтсе де, аталған соғыста алған тоғыз түрлі ауыр жарақаты және таулы аймақтағы астананың ылғалды ауа райы Шүкірді ойлаған мақсатына жетуі­н­е мүмкіндік бермеді. Елге оралды, облыс­­тық қаржы бөлімінде аға тергеуші қыз­­метінде жүріп қайтыс (22.09.1949) болды.

...Шіркін-ай, десеңізші, бес жыл бойы жан-жағынан ажал боп атылған от пен оқтың ортасында жүріп, сандаған жарақатқа да бермеген жанын аман-есен елге оралып, бейбіт заманда беймарал төсекте жатып, үн-түнсіз бір Құдайға тап­сыра салудың өзі қандай қиын еді. Тіпті ол осы қылшылдаған жиырма бе­сінде жаны қалаған бір қызға өлердей ғашық болып, ішкі сырын бүкпесіз ашпапты да. Ең өкініштісі – ол соңғы демі үзілерде қалтасынан кестелі жібек тер орамалын шығарып тәмпіш танауына апарыпты, құшырлана иіскепті. Сөйтсе, ол өздеріне көрші ауыл Мыңкелдідегі алғаш және соңғы рет сөз байласқан сұлуы – Оңайдың сәлем хатындай орамалы екен дейді батырдың ауылдасы, күні кеше ғана Атырау қаласында 94 жасында дүниеден озған құрбысы Қалима Бисәлиева.

Қандай өкінішті? Сол бір қанқұйлы соғыс он екіде бір гүлі ашылмаған осындай жастың қаншасын қынадай қырып, саба­ғынан үзді. Отын өшірді, ортамыздан алып кетті. Қанша кестелі орамал махаббат әнін айта алмай қалды. Беу, өмір-ай...

Өтепберген ӘЛІМГЕРЕЕВ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

Атырау облысы