– Қоғамда ата-аналар көбінесе баланың тамағының тоқтығы мен киімінің бүтіндігіне мән беріп жатады. Ал баланың рухани жағынан дамуы мектептің еншісінде деп біледі. Отбасының баланың кітап оқытуға деген бейжайлығын қалай түзетуге болады?
– Абайдың «Қарыны тоқтық, көйлегі көктік, ермегі жоқтық, аздырар адам баласын» деген ғақлиясын меніңше, əрбір ата-ана бала тəрбиесінде ұдайы ескеруі тиіс. Хакім бұл жерде «ермек» сөзін менің түсінігімде, «еңбек», «өнер үйрену» һəм «борыш», «парыз» мағынасында қолданғанға ұқсайды. Яғни, əке-шеше мен қоғам алдында өтелуі тиіс парызы барын түсінген, борышы барын білетін адамның асып-тасуы, яки, Құдайын ұмытып, ешкімді танымай, жан баласын көзіне ілмей, астамсуы мүмкін емес нәрсе.
Мұхтар Әуезовтің «Отбасы өнегелі болса, Отан кемел болады» деп айтқаны бар. Ал кітап оқу, оқығаныңды зердеңе мықтап тоқу – кемелдікке жеткізеді. Егер «Арбаның алдыңғы дөңгелегі қалай жүрсе, артқы дөңгелегі солай жүретіндігін» ескерсек, бала кітап оқуы үшін, алдымен ата-ананың өзі кітап оқуы тиіс. Мәселенки, дастарқан басында немесе емен-жарқын әңгіме-дүкен барысында әке-шеше перзентіне өзі оқыған кітаптың әсері, әдеби шығармадағы кейіпкерлердің оң-теріс әрекеттері туралы әңгімелеп отырса, қандай ғанибет һәм ғибрат! Тап осындай тәсілді шәкірттерімен тәрбие сағаттарын өткізгенде немесе бір орайы келгенде мұғалімдер неге жаппай қолданбасқа?! Бүгіндері оқыған кітабынан алған әсерін шәкірттеріне әңгімелеп беретін мұғалім некен-саяқ, ілуде біреу ғана. Неге? Себебі мұғалімдердің өздері қазір кітап оқып, тіпті көркем әдебиет түгілі, күнделікті газет-журнал оқып жарытпайды. Орыс драматургі Андрей Битовтың «Егер адам баласының өмірінен көркем әдебиет пен өнерді алып тастаса, онда адамзат қоғамында зеңбіректің гүрсілі мен тиынның шықыры ғана қалады» деген көзқарасы сізге де мәлім болса керек. Міне, осы қауіпті деңгейге қазақстандық қоғам әбден тақалып келіп, қазір тура жар басында тұр... Әлемді тән сұлулығы емес, жан сұлулығы құтқарады. Ал ол, жан сұлулығы көркем әдебиет арқылы қалыптасады. Тоқ етерін айтқанда, әлемді әдебиет құтқарады.
– Бір жағынан, бүгінгі ұрпақ – кітап оқымайтын ұрпақ. Бұл – ақиқат. Екіншіден, балаларға арналған шығармалардың аз екендігі, сирек жарияланатыны тағы бар. Осы екі қарама-қайшылықтың қосындысынан шығып отыр ғой бүгінгі мәселеміз. Таразы басын қалай теңестіреміз? Екі тарапты ортақ игі іске қалай біріктіреміз?
– Балалар әдебиетінің тынысы ашылып, көкжиегі кеңейіп, көсегесі көгеруі үшін үшбу мәселеге қатысты мемлекеттік деңгейдегі ұзақ мерзімді қамтитын тұжырымдама керек. Ал енді мұндай құжатта қандай маңызды мәселелер міндетті түрде қамтылуы тиіс, ол жағын министрлік пен Жазушылар одағы белгілі балалар ақын-жазушылары мен бастауыш сыныптардың білікті мұғалімдерін қатыстыра отырып, кең ауқымда талқылағаны жөн.
Рухани құлдыраудан құтылудың тағы бір жолы – көркем әдебиетті жүйелі әрі сауатты насихаттау. Бүгінде қазақстандық телеарналар таным-түсінігі таяз әншісымақтарды жарнамалауға әсіре әуес. Неге тележурналистика асқақ гуманизмді арқау еткен көркем шығармаларды, көкейкесті мәселелерді өзек еткен публицистикалық туындыларды насихаттауға үлес қоспайды? Мұндай қадам әр адамның да, тұтас қоғамның да интеллектуалдық деңгейін күрт көтеріп, парасат-пайымын да арттырар еді.
– Балалар тақырыбына жазу қаншалықты қиын? Жалпы, балалар әдебиетіне қойылатын басты талап қандай?
– Балаларға жазу үшін жан-дүниеңізде ең болмаса бір сәтке болса да, мына у-шуы көп дүбірлі дүниеге, мына қулық-сұмдығы таусылмайтын әлем-жәлем әлемге баланың бейкүнә көзімен, сәбидің періште пейілімен қарай алатындай ба-
лалық аңғалдық, яғни жан тазалығы сақталуы шарт. Онсыз балалар иланатындай, балдырғандарды еліктіретіндей шынайы дүние жазу мүмкін емес. Ал жалпы алғанда адамзат қоғамының дамуына, дәуірдің талабына балалар әдебиеті де лайықты болуға міндетті. Мұндай қарым-қабілет, қадір-қасиетсіз қарусыз майдан – идеология саласында балалар әдебиеті бәсекеге қабілетті бола алмайды. Ендеше, мұндай үдеден көрінуі үшін ең алдымен балаларға арнап әдеби шығармалар жазатын қаламгерлердің ойлау көкжиегі мейлінше кең болғаны ләзім.
– Бұрынырақта жазылған бір мысал-әңгімеңізде етікші образы арқылы болашақ ұрпақты еңбекке тәрбиелеудің өнегесін баяндапсыз. Сондай-ақ осы шығармада биліктегілердің өз ісіне салғырттығын, ортақ шаруаға орашолақтығын әшкерелейсіз. Сыныңызға іліккен сол кейіпкерлер қазір өзгерді ме?
– Шынымен де етікшінің ұқыптылығы, еңбекқорлығы өз міндетіне адами да, кәсіби де тұрғыдан үлкен жауапкершілікпен қарайтындығы, төл миссиясын ақ-адал атқаратындығы кім-кімге де үлгі боларлықтай. Қазақ арасында «Адал кәсіптің жаманы жоқ» деген мәтел бар. Ендеше мүйізі қарағайдай саясаткерлердің өздері етікшіден біраз жақсы қадір-қасиет жамай алады. Мәселен, АҚШ-тың XVI президенті Авраам Линкольннің әкесі етікші болған. Қарапайым етікшінің ұлын әлемдегі ірі де іргелі мемлекеттің нөмірі бірінші басшысы болатындай деңгейде тәрбиелегеніне қалай сүйсінбейсің?! Кәнігі етікшілігімен ел-жұртқа танымал болған кісілер қазақ арасында да болған. Тіпті танымал тұлғалар да баршылық. Мәселен, соңына қалдырған рухани мұрасы мол әнші, композитор Мәди Бапиұлы, сондай-ақ Әлихан Бөкейхановтың, Бауыржан Момышұлының әкелері етікші болған деседі.
Кеңес өкіметінен жиренетінге қоса, үйренетін жайттар да баршылық. Мысалы, ол кезеңде жоғары білімді жас маман мейлі ол дәрігер болсын, милиция болсын, агроном болсын, зоотехник болсын жұмысты ең төменнен бастайтын. Ал қазір билік буындарында жең ұшынан жалғасқан сыбайлас жемқорлық айылын жияр емес. Ашығын айтқанда, қазақстандық қоғамда меритократия ұстанымдарына қатысты әлі көзбояушылық көп.
– Кейбір шығармаларыңыздың ағылшын, француз, бенгал, парсы, орыс тілдеріне аударылғанынан хабардармыз. Шығармаларыңызды кімдер тәржімалады?
– Ересектерге арналған «Кие» атты прозалық шығармамды және «Ақ көбелек», «Кішкентай «командир», «Қонақжай Құтжол» деген балаларға арналған әңгімелерімді ағылшын тіліне Алпамыс Файзолла аударды. Сондай-ақ «Киені» парсы тіліне аудармашы Гауһар Омарханова, француз тіліне Талғат Әбдірахманов тәржімалады. Ал үндістандық жазушы Амар Митра «Ақ көбелек», пен «Кішкентай «командирді» бенгал тілінде сөйлетті. Балаларға арналған бірнеше әңгімемді Беларусь Жазушылар одағы төрағасының орынбасары, жазушы-журналист Елена Стельмах белорус, Ақжайық аудандық «Жайық таңы» газетінің тілшісі Борис Мырзағалиев орыс тіліне тәржімалады. Студенттік өмірден жазылған «Ұялшақ махаббаттың ғұмыры ұзақ» атты көлемді әңгімемді қырғыз тіліне Олжобай Бубатаев, ал «Ортақ ерлікті» ұйғыр тіліне Мінәмжан Әсімов аударды.
– «Балалар әдебиеті – үлкен әдебиеттің кіріспесі» деген біржақты пікір қоғамда әлі күнге дейін белең алып тұр. Оған балалар әдебиетінің бүгінгі ахуалы анық дәлел. Алайда, биыл министрліктің бастамасымен түрлі жоба қолға алынды. Әрине, оның барлығы айтарлықтай нәтиже бере ме – ол уақыттың еншісінде. Балалар әдебиетінде үлкен өзгеріс болуы үшін нақты не істеуіміз керек?
– Балалар әдебиеті үлкен әдебиетке қоса, жалпы тұтастай алғанда, бүкіл адамзат қоғамының гуманизм тұрғысындағы іргетасы. Ал іргетасы берік емес, кез келген нысан қауіпті. Балалар әдебиетінсіз дұрыс қоғам қалыптастыру, хакім Абай армандағандай, кемел тұлға, яки толық адам тәрбиелеу мүмкін емес.
Америкалық әлеуметтанушылар ұзақ жыл әлеуметтік зерттеу жүргізе келіп, мынандай ұйғарымға келген көрінеді: «Ұл болсын, қыз болсын, егер бала 10 жасқа дейін әдеби кітап оқуға дағдыланса, демек бұл баланың санасында өзін-өзі жамандықтан сақтандыратын, яғни біреуге қорлық-қиянат көрсетуден, біреуге зорлық-зомбылық жасаудан, ұрлық-қарлыққа барудан, басқа да толып жатқан жаман әдеттерден бойын алшақ ұстауға, іргесін аулақ салуға жетелейтін түйсік қалыптасады».
Балалар әдебиетіне жүйелі түрде аялы көзқарас керек. Бір жылды арнағанмен, бұл саладағы жылдар бойы қордаланған күрмеуі көп күрделі мәселелер түпкілікті шешілмейді. Балаларға арнап жазатын ақын-жазушыларға қомақты қаламақы төлеп, олардың кітаптарын балдырғандардың назарын бірден тартатындай етіп әдемі безендіріп, мемлекеттік тапсырыс арқылы жеткілікті таралыммен тұрақты шығарып тұру керек. Және бір өте маңызды мәселе, балаларға арналған көркем шығармалар байқауы әділ өтуі тиіс. Балалар әдебиеті – мөлдір бұлақ. Осы кіршіксіз тұнық дүниені біз лайламауға тиіспіз. Айтпақшы, балаларға арналған мерзімді баспасөзде қызмет істейтін әріптестердің де еңбегі лайықты бағалануы тиіс. Сонымен қатар жеткіншектерге арналған газет-журналдардың танымдық-тағылымдық сипатын арттырып, безендірілуін эстетикалық жоғары деңгейге көтере алсақ, тіпті керемет.
Әңгімелескен
Маржан ӘБІШ,
«Egemen Qazaqstan»
