Жыр алыбының әдеби хатшысы

Ақын бастауыш мектепте білім алып, сауатын ашып, кейін Ал­маты­дағы халық ағарту институ­ты­ның дайындық курсында оқиды. Абай атындағы Қазақ педагогика институтын бітірген соң, біраз жыл мұғалім болып, одан кейін «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің редакциясында қызмет атқарады. 1939-1945 жылдары Жам­былдың әдеби хатшысы болды. Ұлы Отан соғысы жылдары «Май­дан» альманахының редакторы, соғыс­тан кейін «Әдебиет және ис­­кусство» журналының жа­уап­ты редакторы болып бірнеше жыл жұмыс істеді. Қазақтың мем­лекеттік көркем әдебиет баспа­сын­да бас редактор, Қазақстан Жазу­­шылар одағында хатшы қыз­мет­­терін атқарды. Ол кісінің 70 жыл­дық өміріне көз жүгіртсек, қа­зақ әдебиеті саласының майталманы, озған жүйрігі болғандығын көреміз.

Ғали Ормановтың осындай жо­ғары деңгейдегі танымал ақын болуына Жамбылдың қосқан үлесі зор. Жоғарыда атап өткендей, Ғали Жамбыл Жа­баевқа 1939-1945 жылдар ара­лығында әдеби хатшылық қызмет атқарған. Тек қана әдеби хатшысы болған жоқ, әрі хатшысы, әрі сырласы, әрі досы, тіпті баласындай болды десе де артық емес. Жамбылға өмірінің соңғы жылдарында, яғни 1938 жылы 92 жасында ақындық өмірінің 75 жылдығы тойланған уақытында Қазақстан үкіметі 12 бөлмеден тұратын үлкен үй салып беріп, толықтай Үкіметтің қамқорына алады. Қарт Жамбылға жеке дәрігер, медбике, аспаз, көлік жүргізуші, сондай-ақ бірнеше әдеби хатшы тағайындаған. Әдеби хатшылары Әбділда Тәжі­баев, Қапан Сатыбалдин, Қал­мұқан Әбдіқадыров, Ғали Орманов, Тайыр Жароковтар кезекпен келіп, ақын өлеңдерін қағаз бетіне түсірген. Бұл жө­нінде әдеби хатшыларының бірі Әбділда Тәжібаев 1957 жылы «Қазақ әде­биеті» газетіне жариялаған «Жам­был мен Ғали» атты ма­қа­ласында былай дейді: «Заманы бір, өнері бір қазақ ақындарының бірсыпырасы ұлы қарияның жас құрбы, жас достарындай еді. Біз Жамбылдан үйренсек, Жамбыл бізден үйренетін. Жыр ұясындай, тіл қазынасындай ақын аузын ашса сөз алтыны төгілетін. Өзі ағытып айтатын, нөсерлете құйылып айтатын толғау-термелерден басқа, жатқа білер дастандары қанша еді?! Талай ырғақтар, талай ұй­қастар, отты, өрелі сөздер оның аузынан ұшып, біздің кеудемізге, зердемізге қонатын. Ол айтатын шешен әңгімелер, хикаялар, ертектер, мақал-мәтелдер де таусылмастай кен еді. Сүйсіне тыңдап, сүйе жаттайтынбыз бәрін де. Ал сол сияқты мол ақын, кен ақын кітап, газетті, жазатын ақын­дардың өлең-жырларын, жазушылардың шығармаларын да біз арқылы танып, біз арқылы қанығатын... Сөйтіп, біз сүйікті қарттың көзі де, құлағы да болатынбыз. Сол көмекшілерінің ішінде Жамбыл қарттың ең жақыны – еңкек тарта бастағанша Жамбылға құлындай қызмет қылған Ғали Орманов болатын. Ғали әзиз атаның басшылық та, қосшылық қызметін қоса атқарды. Көп жыл бірге жасасып, бастасына да, тұстасына да айналған жас досын Жәкең баласындай көріп кеткен. Ол қуанышын да Ғалиға айтатын, ауырса мұң-сырын да Ғалиға айтатын. Әрі сақ, әрі жасқа қаталдығын ұстана білген атаның сеніміне енбей, көңілін таппай, оны қажетті кезінде отандық мәні бар, үлкен тақырыптарға жырлата беру де оңай емес-тін. Көрінген кісінің көлденеңнен кірісіп, «Жәке, жырлаңызшы» дегеніне ол жырлай салмайтын. Домбырадай бұрап, күйіне келтірмей, үлкен кеудесіне толғақ түсірмей, жүре­гін еліктірмей Жәкең жағын ашпайтын. Есітпеген, ұқпаған «аңқау» боп қоя салатын. Ал Ғали өзі дарынды ақын болғандықтан қарт ақынның жүрек кілтін шерте білді. Оған қозғау салу үшін ең алдымен еріксіз тебіренуіне ақылды әңгіме айтатын, содан соң бірте-бірте жыр жолына жетектеп түсіретін. Міне, сол кезде кәрі тарлан домбырасына жабысатын да, қос ішектен үн табатын да қосылатын. Ал Ғали дүниеге жаңа туған ғажайып жырларды қағазға түсіретін. Кезінде бүкіл кеңес халқы сүйген Жамбыл өлеңдерінің көбін Ғали осылай жазып алған».

Ә.Тәжібаевтың бұл сөзінен Ғалекеңнің қарт ақын тілін таба білген, ішкі сырын сезіне білген бірегей хатшысы болғандығын байқауға болады. Ақынның қызы Жамиға Орманова да Ә.Тәжі­баевтың ойын сабақтай түседі. «Жас Алаш» газетіне берген сұхбатында Жамиға Ор­манова: «Әкем өте балажан кісі еді. Балаларының білімді бол­ға­нын жақсы көретін. Жамбыл ата келгенде, үнемі біздің үйге тү­сетін. Шешем болса асын даярлап, жағдайын жасайды. Мазасын алмасын деп олар отырған бөлмеге бізді жібермейтін. Үйде үш бала болатынбыз. Сонда Жамбыл ата «Осы үйдің балалары қайда, бала бар екендігі тіпті білінбейді ғой» деп балалық шағындағы әкесі мен Жамбыл қарттың достығын есіне алады.

Ақынның 110 жыл­дық мерейтойы қарсаңында ұйым­дас­тырылған Жетісу өңірінде өткен «Ғали Орманов – майталман лирик ақын» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда ақынның қызы Жамиға Орманова: «Адамгершіліктің бар асыл қа­сиет­терін бойына жинақ­таған әкем 1939-1945 жылдары жыр алыбы Жамбылдың әдеби хатшысы, поэзиядағы Ілиястың ізбасары болған. 4-5 жасар кезімде 96 жас­тағы Жамбыл атамыз Көк базар­дың жанындағы үйімізге жиі ке­ліп тұратыны есімде. Жан сарайы қазынаға толы болған Жам­был бабамыздың көңілінің кілтін та­бу оңай шаруа болмаған. Биік бәй­терегіміз болған әкем бізге кітап оқыңдар деп жиі айтатын. Асыл­­дығынан айнымаған ол өмір­де өте қарапайым, мейірімді, ақ көңілді, адал, жомарт, жанашыр жан болған еді. Дәл осы қасиеттерімен ол айналасына сый­лы адам болған. Жүре­гімен жаз­ған жырларын жас ұрпақ жаңа ғасырларға жеткізеді деп үміт­тенемін» деді.

Жамбыл қарт­­тың көзін көрген Жамиға Орманованың есте­лік­терінен Ғали мен Жамбыл ара­сындағы ішкі сыйластықты, адал дос­тық­ты, шығармашылық жаңа толқынды көреміз. Жамбылға әде­би хатшылық қызме­тін атқар­ған жылдар аралығында Ғали Ор­манов қарт ақынның көптеген өлеңдері мен жырларын, айтыстары мен арнауларын қағаз бетіне түсірген. Ақыннан жазып алған аталмыш туындылардың барлығы қағаз бетіне бірден оңай түсе қоймаған. Жам­был шабыты келген кезде ғана өлең-жыр­ларын шығарған. Ғали сол кезде өлеңдерін бірден қалт­қысыз жазып алып, оны ке­йіннен ақынның өзіне қайтадан оқып беріп, өлеңнің шашау кеткен жерлерін жұп-жұмыр бол­ғанша мақамына салып өң­деу­ден өткізген. Осылайша, Ғали әр кез қарт ақынның ойынан шы­ға білген. Жамбыл мен Ғали ара­сындағы достық пен сый­лас­тықтың болғандығын қарт ақын­ның Ғалиға арнап шы­ғар­ған бір­неше өлеңінен де байқауға болады. Жамбыл «Қалжың», «Жетіппін жүре-жүре қыр ба­сына»,­ «Жамбыл өлең айтпайды жантайған соң», «Кекілік ұшып дүр етті», «Кәрілік», «Иісті майға» өлеңдерін тікелей Ғали­ға арнаған. 1939 жылдың күзінде Қазақстан Жазушылар одағы Ғали Ормановты қарт Жам­былдың әдеби хатшысы етіп та­ғайындаған кезінде, Алматыдан Жамбылдың ауылына бара сала Ғали: «Ассалаумағалейкүм, ден­саулығыңыз қалай?» деп сұра­ғанда, Жамбыл бірден өлеңдетіп жауап қайырған екен. Содан бері бұл өлең тарихта «Кәрілік» деп аталып, Жамбылдың Ғалиға арнаған ең ал­ғашқы өлеңі болып есептеледі. «Көкірегің кірілдеп, Көздің алды іріңдеп. Қаз-қаз басқан баладай, Буындарың дірілдеп. Қартайған соң, немене, Қауіп ойлайтын күнің көп. Айлашы екен кәрілік, Бірге түнеп, бір жүріп. Сыр білдірмей сұрамай, Не көрсетіп тонамай, Мүшеңді алған біріндеп».

1939 жылдың 9 қарашасы кү­ні Алматыда шындықты жаны қа­лай­тын қазақ ақындарының респуб­ликалық слеті өтеді. Слет­ке жүргелі жатқанында Ғалекең қарт ақынның киіміне әтір сеуіп, киі­мінің жаға-жеңін реттей бастайды. Сол кезде Жамбыл Ғалекеңе қа­рап тұрып әзілдеп «Иісті майға» деп аталатын өлеңін шығарған екен: «Иісің жақсы нәр­сесің жас адам­ға, Жараспайсың тоқсанды жасағанға. Жас күнімде жанымнан шықпайтындар, Бәрі де ұқсап кетті ғой қашағанға. Жабы күйік бо­лар ма байлағанмен, Жасық – болат болар ма қайрағанмен? Жамбыл қай­та жасарып жігіт болмас, Жағасын неше қайта майлағанмен. Жабағыны жап­сырып иегіме, Жүргеніме, өзім де күлемін де. Короліндей картаның қаужиыппын, Қанша жылу бол­ғанмен жүрегімде».

Жамбыл мен Ғали таза ауада серуен құрып, әңгіме айтқанды жақ­сы көреді екен. Бірде қарт ақын Ғалимен құс атып алу мақ­сатында тауға барады. Өлең мен жырға келгенде алдына жан салдырмайтын Ғали саят­шылыққа келгенде орашолақтау бол­ған тәрізді. Таң сәріден күн батқан­ға дейін құс аңдумен отырған Ғали қанжығасындағы барлық оғын тауысып, үйіне олжасыз бос қайтқан екен. Ғалидың бұл әрекетін көрген қарт ақын өз ойын «Кекілік ұшып дүр етті» әзіл-өлеңімен жеткізеді: «Кекілік ұшып дүр етті, Ғали шошып дір етті, Қар­ны ашып қалжырап, Екі иығы салбырап, Кешке ауылға құр жетті. Атқаны бір сауысқан, Оқтың бәрін тауысқан. Ұялғанын байқаймын Бәсең шыққан дауыстан». Бұл өлеңді Ғали Орманов ақынның аузынан 1939 жылдың 15 желтоқсан күні жазып алған екен (Жамбыл Жабаев. Шығармалар. 1957 жыл). Жамбылдың Ғалиға арнаған келесі өлеңі «Қалжың» деп аталады. «Ғали менен Рахым­бай, Мені жемдеп жүрмісің. Егін­шінің атындай, Байлап ар­па, сұлысын. Мұнша бағып-бап­тауды, Жақтырмайды тым ішім... Қазылырақ тартқанға, Қысылыңқы тынысым. Ақпан менен қаңтарда, Соғым шүйгін бол­сын деп, Ырым етіп күл сеуіп, Соямысың кім білсін!..»

Қарт Жамбылдың әдеби хатшысы Ғали Орманов пен дәрігер Рахымбай Досымбековке айтқан бұл өлеңі ақынның 1946 жылғы жинағында жарияланған екен. Өлең мәтініне назар аударсақ, қартайған шағында «ақынның көмекшілері» Жамбылға барлық жағынан көмек көрсетіп сүйеу болғандығын, айтқанын екі етпей өз деңгейінен асырып орын­дағанын көруге болады. Мұндай көрсеткен ұлы көмекке іштей разы болған Жамбыл тіпті кейде көмек­шілерін өзімен теңдей көріп қалжыңдап қойғандығын да байқаймыз. Өйткені Ғали ақынның шығарған өлеңдерін бір сәтте қағаз бетіне түсіріп, оны мәнін келтіріп жүйелеп, өзіне қайтадан дауыстап оқып беріп отырған. Ал Рахымбай сағат сайын ақынның денсаулығын тексеріп, сырқаттанған сәтінде ем-дом жасап тұрған. 1941 жылдың қаңтар айында Жамбылдың ден­саулығы сыр бере бастаған кезінде Ғали: – Жәке, бүгін не туралы айтасыз? – деп қағаз, қала­мын алып Жамбылдың жанына келіп отырған сәтінде қарт ақын жантайып отырып: «Жамбыл өлең айтпайды жантайған соң, Жалқауырақ тартыппын қар­тайған соң. Көңілсіздеу секіл­ді көрінемін, Дос алыс­тап, қасымнан жар тайған соң. Тарыншақтау мінезім – ұрыс­қақтау, Еріншектеу болыппын – тырысқақтау. Айқайласа жүйрік­тей бүйірі қызған, Ақын-ақ ем бір күнде ұрыншақтау. Жас бала­дай лезде кетем қалғып, Қар­тайған соң, бір ұйқы алған аңдып, Жазуыңды Ғали-ау қоя тұршы, Шаршаңқырап отырмын, басым мәңгіп» деген екен. Осы сәттен бастап бұл өлеңнің тақырыбы «Жамбыл өлең айтпайды жантайған соң» деп аталып кеткен.

Жалпы Ғали Ормановтың өнімді еңбек етіп, үздіксіз шығар­ма­шы­лықпен айналысуына Жам­былдың да үлесі өте зор болды. Бү­гінгі таңда Ғали Орманов қырық жыл бойы көркем әдебиет саласында жемісті еңбек етіп, тарихта аты алтын әріппен жазылатын қазақтың атақты ақындарының бірі ретінде мәңгі-бақи халқының жүрегінде сақтаулы. Жамбыл мен Ғали достығы мен бауырластығы жылдар өткен сайын жаңарып, тарих жадында қала бермек.

Шырын ТОЙЫНБАЕВА,

Мемлекеттік орталық музейдің ғылыми қызметкері

СУРЕТТЕ: Жамбыл ұлы Тезекбаймен және Ғалимен бірге. (Сурет Жамбылдың 75 жылдық шығар­машылық мерейтойына арнап шығарылған фотоальбомнан алынды)

Алматы облысы