– Былтыр өзіңізбен коронавирусқа қатысты сөйлескен едік. Бірнеше ай бұрын әлемде вирустың жаңа штаммдары пайда бола бастады. Неліктен вирус мутациясы пайда болуда?
– Жер шарында адамдар, жануарлар, өсімдіктер мен барлық тірі ағзаның эволюциясы қалыптасты. Дәл осындай үдеріс өздігінен «техникалық» өмір сүре алмайтын вирустардың үлкен әлемінде жүреді. Оларға да тіршілік үшін қабылдаушы организм қажет. Сондықтан адамның иммундық жүйесі қоздырғыштармен күресу үшін бірқатар әдісті қолданады. Антиденелер қабылдаушы жасушаларды вирустың енуінен қорғайды, жасушаның сыртында белгілі бір вирустық штаммның ақуызына жол бермейтін күшті қалқан түзеді. Ал патоген өз кезегінде иммундық жүйенің зиянды әсерін болдырмайды. Бұл зардап шеккен ағзаның жасушалары арқылы таралатын көптеген көшірмені жасау арқылы пайда болмақ. Вирустың жаңа ұрпағы осы түрдің күшті тұсы және әрі қарай өмір сүруге көмектеседі, ал таралуын қиындататын қасиеттері жоғалады. Хостты жұқтырған өзгеше мутацияланған вирус артықшылыққа ие болады. Хостта осы індетке қарсы антиденелер түрінде бұрын пайда болған иммунитет жоқ. Мұндай жүйе бұрын-соңды болмаған күш ретінде медицина жеңе алмайтын ауруларға әсер етеді.
– Вакциналар Ұлыбританияда табылған коронавирустың жаңа штамынан қорғай ала ма?
– Ұлыбританияда табылған коронавирустың жаңа штамының жұғуы 70 пайызға жоғары және тез таралады. Вакцина коронавирустың барлық спайк ақуызына иммунитет жасайды, ал британдық мутация осы ақуыздың бетіндегі бір ғана кішкене нүктені өзгертеді.
Жалпы, егер аурудың өткір фазасы болмаса, вакцина кез келген адамға қауіпсіз. Мысалы, Гамалея орталығы жасаған Спутник-V вакцинасы адамның аденовирус векторының жақсы зерттелген платформасы негізінде құрылған. QazVaс вакцинасы «өлтірілген» вирус пайда болған кездегі ескі технологияларға сәйкес шығарылды. Бұл технология ұзақ уақыт қолданылған, мысалы, Чумаков орталығы полиомиелит пен вирустық энцефалитке ұқсас вакцина шығарды. Алайда індет вирустың барлық бөлігіне антиденелерді қалыптастырады. Екі вакцина да қауіпсіз, зерттеудің екі кезеңі жүргізілген. Вакциналарда чиптер бар екені туралы ақпарат миф және жалған. Әлеуметтік желілерде вакцина жайлы ғылыми мәліметтерді оқуға болады.
– Вакцинадан кейінгі ағза иммундық жүйені қаншалықты тез қалыптастырады?
– Иммундық жүйе антиденелерді 2 немесе 3 аптада қабылдайды. Иммуноглобулин М-нің алғашқы қорғаныш антиденелері вакцинадан кейін 7-8 күнде өндіріле бастайды. Үшінші аптада бірінші вакцинаға иммундық жауап қалыптасқан кезде вакцинаның екінші дозасы енгізіледі. Бұл вакцина тұмауға қарсы вакцина сияқты жұмыс істейді. Өздеріңіз білетіндей, біз жыл сайын тұмауға қарсы вакцина аламыз. Күтілетін ең жоғары иммундық жауап – екі жыл.
Иммундық жауап жасушалық пен гуморальды болып бөлінеді. Жасушалық жад өмір бойы болады. Бірақ бұл жеткіліксіз және гуморальды иммундық жауап сияқты тез жұмыс істемейді.
– Бізде енді коронавирусқа қарсы иммунитет қалыптасты деп айтуға бола ма?
– Коронавирусқа қарсы иммунитеттің пайда болу қағидаты басқа вирустармен бірдей. Иммундық жүйе ағзаның генетикалық құрамының тұрақтылығы үшін күреседі. Яғни кез келген бөгде гендер – бактериялар, вирустар, рак клеткалары біздің иммунитетімізге шабуыл жасайды және жоюға тырысады.
Барлық адамда туа біткен иммунитет бар. Ол микробтардың енуіне бірден жауап береді және оларға «жад» керек емес. Алынған иммунитет ауру қоздырғышының әрбір түріне реакция береді. Бұл иммунитет инфекцияны зерттеу үшін уақытты қажет етеді. Егер ағзаға дәл осындай инфекция енсе, «жад жасушалары» иммунитетті бактериямен немесе вируспен күресу үшін қандай антиденелер қажет екенін айтады, сондықтан бәрін нөлден қайта алудың қажеті жоқ. Бұл – иммунитеттің қалыптасуы.
Вакцина бірдей принциппен әрекет етеді, яғни әдейі әлсіретілген вирус енгізіледі. Бірақ оның иммунитетін зерттеп, «есте сақтау» үшін жеткілікті. Сондықтан вакцина алған адам ауруды оңай жұқтырады, оның иммунитеті бірден бейтаныс адамдарға шабуыл жасайды. Кейбір аурулардан немесе қызылшаға қарсы вакцинадан кейін иммунитет өмір бойы сақталады.
– Ұжымдық иммунитетке байланысты кейбір елдердің коронавируспен күресудің осы стратегиясын таңдауға шешім қабылдағанына тоқтала кетсеңіз...
– Бұл – аурудың таралуын тоқтататын адамдардың ұжымдық топтасуын қалыптастыру. Егер адамдардың жеткілікті саны жұқпалы ауруға қарсы иммунитетке ие болса – алдыңғы инфекция немесе вакцина болсын аурудың одан әрі таралуы қиынға соғады. Бұл барлық топ үшін, тіпті ауруға жеке иммунитеті жоқ адамдар үшін жанама қорғауды қамтамасыз етеді.
Сарапшылардың айтуынша, халықты 70%-дан 90%-ға дейін вакциналау қажет. Вакцина – вирусты тоқтатудың басты факторы. Ұжымдық иммунитетті сақтау – бұл жұқпалы ауруларға қарсы тұрақты күрес, өйткені вирустар иммундық реакциялардан қорғану үшін дамиды. Сондықтан жыл сайын тұмауға қарсы жаңа вакцина енгізіледі және уақыт өте иммунитетті қалпына келтіру үшін әр 10 жыл сайын дифтериядан ревакцинация қажет.
– COVID-19-дан кейін иммунитеттің бұзылуы мүмкін бе?
– COVID-19 адам ағзасына әсері туралы статистикалық мәліметтер жинақталған сайын, ғалымдар жаңа коронавирус инфекциясын тыныс алу ғана емес, сонымен қатар жүрек-тамыр, асқазан-ішек, иммундық жүйелерге де әсер ететін жүйелі ауру ретінде қарастырады.
Жаңа коронавирус инфекциясының адам ағзасына әсері туралы зерттеулер ковидтің иммунитетті едәуір төмендететінін көрсетеді. Сонымен бірге ковидтен кейін иммунитеттің әлсіреуі адамның басқа инфекцияларға осалдығына әкелуі мүмкін. Вирустарға, бактерияларға, саңырауқұлақтарға денеміздегі әлсіреген қорғаныс кедергілерінен өту оңайырақ. Ковидтен кейін әлсіреген иммунитеті бар ең көп таралған жұқпалы аурулар – пневмония, бронхит, тері инфекциясы.
– Ковид белгілері бар талай адам әлі де медициналық мекемелерге бармай, үйде емделіп жатыр. Бұл қаншалықты дұрыс?
– Кез келген жағдайда өзін-өзі емдеу болмауы керек. Қандай жағдай болса да, науқастың денсаулығының барлық ерекшелігін білетін, оның әртүрлі дозаларында препараттардың пайдасы мен зияны туралы білім мен машыққа ие дәрігерден сұрауы керек. Дәрі-дәрмектерді қабылдаған адамдар қалай емделу жолдарын білмейді.
– Бұл індеттің қайта-қайта оралуы мүмкін бе?
– Қазірдің өзінде көптеген сарапшы жаңа аурудың пайда болуына себепші болған вирустың адамзатпен қалатынын алға тартып отыр. SARS-Cov-2 соңғы 100 жыл ішінде басқа вирус немесе бактериялар сәтсіз болған нәрсені жасады: ол әлем халқының көп бөлігін үйге қамап, жаһанның әлеуметтік қана емес, сонымен бірге экономикалық өмірін де тежеді. Бұл әлемдік академиялық қауымдастық үшін ғылыми құпия болды. Өлімге әкелетін COVID-19 ауруының патогенезі әлі анықталған жоқ. Бірақ SARS-Cov-2 бәріне түсінікті: жаңа жұқтыру қаупі 100, 200 немесе 300 жыл бұрынғыдай адамзат үшін де өзекті.
– Жаңа індеттер пайда болуы мүмкін бе?
– Мұндай оқиға кенеттен және әлемнің түрлі бөліктерінде орын алуы мүмкін. Қазір бәріміз коронавируспен күресеміз, бірақ бұған дейін Африкада Эбола вирусының өршуі болған. Айтпақшы, жаралармен байланысты вирус. Бұған дейін Зика безгегі болған және бәрі оған қатты алаңдаған. Сонымен қатар кенеттен бұл вирус бұрыннан белгілі жаңа диапазондарда осындай жылдамдықпен тарала бастағаны және осындай салдарға әкелетіні түсініксіз болды. Бұған дейін 2009 жылы H1N1 шошқа тұмауының жаңа пандемиялық вирусы болған.
Бұрын Азияда құс тұмауының жаңа нұсқалары үнемі пайда болды, олар адамдар үшін патогенді еді. Айтқандай, құс тұмауының қазіргі заманғы штамы адамнан-адамға берілмейді. Бірақ мұндай штамм адам популяциясында пайда болып, таралуы әбден мүмкін. Сондықтан жаңа ауру пайда болуы ықтимал.
– АҚШ-та 12-15 жас аралығындағы жасөспірімдерді иммундау науқаны жүріп жатыр. Ал Pfizer компаниясы қыркүйек айында 2 жастан 11 жасқа дейінгі балаларға вакцинасын шұғыл пайдалануға рұқсат сұрап отыр. Сіздің ойыңызша, балалар мен жасөспірімдерге коронавирустық вакциналау қаншалықты негізделген? Қазақстан да бұл туралы ойлануы керек пе?
– Балалар мен жасөспірімдерді вакциналау қажет. Балалар контингентінде КВИ ауруы көбірек кездесуде, олардың арасында ауыр жағдайлар тіркеледі. Ресей ғалымдарының пікірінше, педиатрияда COVID-19-ға қарсы барлық үш вакцина қолданылады, бірақ баланың дозасы ересектерден өзгеше болуы керек. Менің ойымша, біз балаларға вакцина жасауды ұсынған кезде осы кезеңге келеміз.
– Мазмұнды сұхбатыңыз үшін рахмет.
Әңгімелескен
Айнаш ЕСАЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
