Содан бастап, Батыстағы «окупайуоллстрит» қозғалысына пара-пар «окупайабай» шеруi басталды да жөнелдi. Ресейдiң «Альпина нон фикшн» баспасы сол кезде Абай шығармаларын 330 данамен шығарды. «Өте ме, өтпей ме?» деген күдiгi болған. Баспа директоры Павел Подкосов оның бiрiншi күнi-ақ сатылып кеткенiн аң-таң қалып айтады. Сонан соң iле-шала 3 мың тиражбен қайта шығарған. Ол да лезде жоқ болады... Абай шығармалары орыс тiлiне әлi өз мәнiнде тәржiмаланып жеткен жоқ. Шала аудармасының өзi құдайы көршiмiздi шалқасынан түсiрдi! Мәскеудегi оппозициялық шерулердi ұйымдастырушылардың бiрi Борис Акунин «Азаматтық белсендiлiк қандай жақсы едi! «Чистые прудыда» отырамын деп, Абайды оқып шықтым, ғажап ақын!» деп жазады «Альпина нон фикшн» баспасынан шыққан Абай кiтабы хақында. Ресейлiк ақын, әдебиет сыншысы Лев Рубинштейн «Бiр ғажайып арқасында Мәскеудiң құрметтi адамы әрi еркiндiк символына айналған дала данышпаны Абай ендiгi жерде еркiндiк сүйгiш Мәскеу жұртымен бiрге жер-жаһанды аралап, өзiнiң бостандық, еркiндiк құқығын талап ететiн болды!» деп жазды.
Абай 45-шi қара сөзiнде: «Бiз жаратушы емес, жаратқан көлеңкесiне қарай бiлетұғын пендемiз. Сол махаббат пен ғаделетке қарай тартпақпыз, сол Алланың хикметiн бiреуден бiреу анығырақ сезбекпен артылады» дейдi. Бұл жұмыр басты пенделерге ғана емес, тұтас мемлекеттерге де қатысты сөз! Атом бомбасы, империялық кеудемсоқтық, шовинистiк өркөкiректiкпен елдiң алдына түсудiң күнi өтiп барады! Мәселе – осында! Абайдың Мәскеудегі ескерткішінің жанына келген орыстардың осыны түсiнуге өресi жетсе, жер шарының саяси картасы бiр-ақ күнде өзгерiп шыға келер едi!
Сыңсыған қалың орманның iшiнде аузы аққа жарымай, аш-жалаңаш, шытымыр аяз, азынаған жел өтiнде еркiндiк пен тоқшылықты аңсап өсiп, патшалық-кеңестiк империялардың темiр шеңгелiне түскен шерлi орыс жұрты Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Блок, Есенин, Евтушенко, Вознесенский сынды аузымен құс тiстеген арқалы ақындарын аттап өтiп, неге Абайдың басына келiп, ботадай боздап тұр? Орыс тарихының арғы жағына бармай-ақ, бергi жағын шолып өтсеңiз, бiрiмен бiрi iркес-тiркес, қым-қуыт тарихи оқиғалар көз қарықтырады. 1917 жылғы Қазан төңкерiсi, жекеменшiктi жаппай тәркiлеп, бай-бағыландарды жер аударып, атып-асу, қанды қасап репрессия, Екінші дүниежүзілік соғыс, халық шаруашылығын қалпына келтiру, қырғи қабақ соғыс, соңынан Кеңес Одағы секiлдi алып империяның шаңырағының ортаға түсуi – ормандай орыс жұртының жүрегiне зiлдей салмақ түсiрiп, қабырғасын қақыратып-ақ кеттi. Содан берi отыз жыл өткен екен. Бұл – ер жiгiттiң ат жалын тартып мiнiп, азамат атанар тұсы. Не өзгердi?
Орыстар Абайдың Алашқа ғана емес, адамзатқа айтқан сөзiн оқығанда көктен Ғайса түсiп, жерден Мәдi шыққандай болды! Қалың орыс «түсiнiксiз қазаққа» Мұхтар Әуезовтiң «Абай жолы» романы жарық көргенiнен соң, 70 жылдан кейiн қайтадан жалт қарады. Бiрақ... Орыс империясына «түсiнiксiз» болған жалғыз қазақ Абай ғана ма?! Орыс отаршылдығына жанталаса қарсы шығып, өз елiндегi сатқындар мен түбi бiр түркi – қырғыз бай-манаптарының қолынан қаза тапқан қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымов, Исатай-Махамбет, Кейкi батыр, Оспан баһадүр, жыртқыштың бодауынан сытылып шығып, өз алдына қазақтың ұлттық мемлекетiн құрмақ болған Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мiржақып Дулат, Жанша, Халел Досмұхамедовтер, Мағжан Жұмабай, Әлiмхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышпайұлы, Жақып Ақбайұлы, Мұстафа Шоқай, Халел Ғаппасұлы және т.б.с.с. Алашорда қайраткерлерi, герман-кеңес соғысында жауды Мәскеу түбiнде тоқтатқан полковник Бауыржан Момышұлы, Рейхстагтың төбесiне жеңiс туын бiрiншi болып желбiреткен Рақымжан Қошқарбаев, төсекте басы, төскейде малы қосылған түрк-славян жұртының тiлiн зерттеп, орыс эпосы «Игорь жасағы туралы жырдың» төркiнiн түркiден шығарып, басы дауда қалған Олжас Сүлейменов… Құдайы көршiмiздiң «түсiнбей» қалған «түсiнiксiз» қазақтарын санап шығуға осы заманғы электронды есептегiш құралдардың шама-шарқы жетер ме екен, жетпес пе екен?
Осыдан отыз жыл бұрын болған оқиға, тағы бiр «түсiнiксiз қазақ» туралы айтудың ретi бүгiн келiп отыр. 1991 жылы тамыздың 19-шы жұлдызы күнi таң азанындағы Мәскеу радиосының хабарлары КСРО Жоғарғы Кеңесi төрағасы Лукьяновтың мәлiмдемесiмен басталды. Содан кейiн КСРО вице-президентi Янаевтың жарлығы оқылды. Iле-шала кеңес басшылығының мәлiмдемесi жарияланды. М.С.Горбачевтің денсаулығына байланысты өзiнiң мiндеттерiн орындай алмауына, бұл мансаптың Янаевтың қолына көшуiне байланысты елдiң жекелеген жерлерiнде алты айға төтенше жағдай енгiзiлдi. КСРО-да төтенше жағдай жөнiндегi Мемлекеттiк комитет құрылып, оның құрамына Қорғаныс кеңесi төрағасының бiрiншi орынбасары Бакланов, Мемлекеттiк қауiпсiздiк комитетiнiң төрағасы Крючков, премьер-министр Павлов, Ішкi iстер министрi Пуго, КСРО шаруалар одағының төрағасы Стародубцев, Мемлекеттiк кәсiпорындар ассоциациясының төрағасы Тезяков, Қорғаныс министрi Язов, КСРО Президентi мiндетiн атқарушы Янаев кiргенiн хабарлады.
Сол күнi Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетiнiң редакторы кеңсесiнiң есiгiн жауып алып, бiр мақала жазды. Айдары: «Жексенбiден дүйсенбiге қараған түнi Кеңес Одағында төңкерiс жасалды». Тақырыбы: «Иә, бұл – төңкерiс!». «Иә, көреген саясатшылар әлдеқашан айтқан диктатура қатерi iс жүзiне айналды, деп жазды Нұрмахан Оразбеков, – Заңды сайланған Президенттiң денсаулығы кенеттен нашарлап, елдi басқара алмайтын жағдайға жеттi деген қып-қызыл өтiрiкке сене қоятын ақымақ бүгiнде күндiз қолыңа шам алып iздесең де табыла қоймас. Иә, бұл – қып-қызыл төңкерiс!»
Газеттiң ертеңгi санына кетiп бара жатқан материалды секретариаттағы, басқа да жiгiттер оқиды. Сол кезде редакцияға жазушы Жайық Бектұров келе қалады. Бұл өзi сталиндiк репрессияның өткелегiнен өткен өте сақ адам.
– Бiр тыңдаса, Сiздi тыңдайды, сөйлесiңiз! – деседi жiгiттер.
Жақаң:
– Ең болмаса, шапкасын жұмсартсайшы. «Кеңес Одағында маңызды оқиға болды» десең де, жетедi ғой. Көкейiмiздегi сөзiмiздi айтамыз деп, көрдiк қой азапты! – дейдi.
Сонда Н.Оразбеков:
– Жақа, сөздi шығын қылмаңыз. Ендiгi кезек бiздiкi шығар, бәлкiм. Тағдыр солай болса, бұқпантайлағанмен құтыла алмаспыз! – деп көнбеген.
Кейіннен осы жазушы Жайық Бектұровтың 100 жылдық тойында Қарағандыға келген Н.Оразбеков осы Тамыз бүлiгiне байланысты бiр фактiнi ортаға салып еді. Сол кездерi Қарағанды обкомы ГКЧП-ның күллi қаулы-қарар, нұсқауларын тiрi жанға көрсетпей, сейфке тығып тастаған көрiнедi...
– Рас па?! – дедiм мен аң-таң қалып.
– Сен, Серiк, – дедi Нұрекең жақтырмай қалып, – Қазақ коммунистерiнiң бәрiн Елтай Ерназаров деп ойлайсың ғой деймiн?!
Бiр кезде өзiмнiң де коммунист болғаным ойыма түсiп, қызарақтап қалдым. Бүгiнде ел арасында сол сойқан Кеңес өкiметiнiң түбiне жеткен Горбачевтi сатқын деп айыптайтындар жиi кездесiп қалады. Сол 1991 жылы ГКЧП дегенiне жетiп, Кеңес өкiметi қайта орнағанда, баяғы таз кепешiмiздi қайта киiп, қанды шеңгелде көзiмiз бақырайып отыра беретiн едiк қой. Коммунистік идея етінен өтіп, сүйегіне жеткендер үшін адамзат тарихында Сталинге жетер ақылман тұлға, КСРО-ға жетер ел жоқ...
Тәңiрi сол кезде «Қазақстанның Халық қаһарманы» атағын осы Нұрмахан Оразбековтiң маңдайына жазғандай едi. Ол сол кезде қазақ өз алдына, аузы дуалы орыс журналистикасы да айта алмаған сөзді айтқан! Бiрақ оны өзiнiң қазағы да, ойы озық демократияшыл орыс көршiсi де түсiнген жоқ... Ол кезде ақылымыз алтау, ойымыз жетеу болған шығар? Содан бері 30 жыл өтті. Есімізді әлі жиған жоқпыз ба?!
Нұрмахан Оразбеков – «Орталық Қазақстанның» редакторы болып келген бетте газеттiң маңдайындағы «Барлық елдердiң пролетарлары, бiрiгiңдер!» – деген ұранды алып тастаған адам. Кеңес өкiметiнiң кезiнде! «Кiтабы жоқ жазушы» Жайық Бектұровтың сандығында 30-40 жыл бойы жарыққа шықпай, сарғайып жатқан Алашорда ардақтылары туралы жазбалар осы газетте жалғанның жарығына шықты. Мағжан Жұмабайдың «Батыр Баян» дастанын осы газет республикада бiрiншi болып жариялады.
Ол кезде мен Қарқаралыда едім, СССР Жазушылар одағының мүшесі деген дардай атағым да бар, бірақ бұл газет менің өлеңдерімді де шығармаушы еді, Нұрағаң келген соң біздің де бағымыз ашылып сала берді.
1991 жылы Қарағандыда Қасым Аманжоловтың 80 жылдығы дүркiреп өттi. Мен онда Қазақстан Жазушылар одағы Қарағанды облыстық бөлiмшесiнiң хатшысы едiм. Облыстық атқару комитетi төрағасының орынбасары Рымбала Омарбекова, Нұрмахан Оразбеков үшеуiмiз той қамымен Қарқаралыға келдiк. Қасым туралы баяндаманы кiм жасайды деген сұрақ туындады.
– Мен жасаймын! – дедi аупарткомның бiрiншi хатшысы.
– Сен неңдi айтасың? – дедi Нұрекең жұлып алғандай, – Қанша қойдан қанша қозы, қанша сиырдан қанша бұзау алғаныңды айтарсың. Ақын туралы сөздi ақын айтуы керек қой. Баяндаманы Серiк жасайды! – дедi. Мен ыңғайсызданып қалдым. Келе салып, Қасымның қара томдарын қайта-қайта ақтарып, өзiм бұрын-соңды бiле қоймаған сиқыр әлемге сүңгiдiм де кеттiм. Сол тойда менiң Қасым туралы сөзiмдi жұртшылық жылы қабылдады.
90-жылдары Нұрекең Алматыға қайта көштi. Аяулы ағама Абайдың ХХ ғасырдың 30-жылдарының басында шыққан сарғайған бiр көне томын сыйға тарттым. Ағам кiтаптың сары парақтарын аударыстырып, қастерлеп, сипап отырып: «Абай ағамның шығармаларын мен алғаш осы кiтаптан оқып едiм. Кейiннен көз жазып қалдым. Қолыма қайта түсер деп ойлаппын ба?» деп мәз-майрам болды.
...Сол Нұрағамның да мына жарық дүниеден озғанына 4-5 жыл болып қалыпты. Абайды түйсіне, түсіне алмаған қазақ абайшыл, алашшыл бауырларын да түсіне алмай қалды! Осы бетімен кете берсе, түсіне алмай да кете беретін сықылды... «Түсінгендей...» сыңай танытып жүре беретін сықылды... Біз Абайды табынатын пұтқа, культке айналдырып алған жұртпыз. Оқымаймыз, мүлде! Оқымаған соң, түсінбейміз! «Абай былай деген...» дейміз. Алашты аузымызға қарату үшін, тіпті, имендіру үшін де Абайдың атын атаймыз! Бұл ұлттық трагедияға айналып барады! Неге? Енді бізден кейін дүниеге келетін буын Абайды, мүлде, оқымай кетуі мүмкін! Атын айта салсақ жетеді деп ойлауы ғажап емес?! Осыдан бір-екі-үш жыл бұрын Әдебиет порталы «Қасымнан кейінгі үздік он ақын кім?» деген сауалдама таратты. Қасымнан кейінгі үздік он ақынды 7-8 млн қазақ «анықтайтын» болса... жетіскен екенбіз! 7-8 миллион қазақтың ішінде Абайды түсініп, Абайға тұшынатын 700-800 қазақ болса, біз интеллектуалдық дамудың биік шыңында тұрған ел боламыз ғой?! Ресей Пушкинді түсініп бітті ме?! Англия Байронмен, Америка Уитменмен, Германия Гетемен, Испания Лоркамен, Ресей Пушкинмен өмір сүріп жатыр ма?! «Жақсы менен жаманды айырмадың, Бірі – қан, бірі – май боп енді екі ұртың» деген Абай сөзі бүгінгі қазақ үшін әлі де көкейкесті сөз болып тұр!
Тамыз бүлігі кезінде, – қалың орыс орманының өзі ұйқыдан ояна алмай жатқанда, Алаштан алдаспандай жарқырап шығып: «Бұл – мемлекеттік төңкеріс!» деп жаһанға жар салған журналист Нұрмахан Оразбектің есімі ұмытылмауға тиіс! Биыл – ұлттық Тәуелсіздігімізге отыз жыл. Осы ұлыстың ұлы жылы қарсаңында Нұрмахан Оразбекті «Халық қаһарманы» атағымен марапаттайтын кезең келді! Бұл оған емес, ең әуелі мәңгілік ел болам дейтін қазақ халқына керек! Жер бетіне 70 жыл ойран салған тоталитарлық қоғамның соңғы рет тұяқ серпіген сәтінде оған өршелене қарсы шыққан адамның қазақтың баласы екендігін ғаламға паш етіп көрсету үшін керек бізге! «Ел болған соң ер туғызбай отыра алмайды» (Мағжан) дегенімізбен, құрсағынан жаралған ер-ұлдарының қадір-қасиетін білмесе, елдің де еңсесі төмендей береді ғой?..
Серік АҚСҰҢҚАР
