– Аққали Қабижанұлы, қазақ халқын ауыр азапқа ұшыратқан ашаршылық қалай басталған?
– Қазақ өлкесін басқарған Ф.Голощекиннің 1925-1933 жылдардағы саясатын Л.Троцкий: «Голощекин орыс деревняларында әлеуметтік келісімді уағыздап, ал қазақ ауылдарында азаматтық соғысты қоздыруда» деп сипаттады. 1932 жылы жазушы М.Шолоховтың «хуторларда әйдік соғыс жүріп өтті» деп жазғанында шындық бар. Ф.Голощекиннің Орталық Комитетке жазған мәлімдемесінде «қазақтардың ұжымдық шаруашылыққа өтудің ерекше қиын және күрделі жағдайында тіршілік етуге қабілетсіздігінде... Бұл қожалықтар өздерінің мал басын жойып, бір бөлігін мемлекеттік дайындауға өткізіп, бір бөлігін жыртқыштықпен жоюда» деп жазды. Ол ұжымдастыру кезіндегі асыра сілтеуді, шолақ белсенділердің солақай саясатын, мал дайындау мүмкіндігі ескерілмегенін мүлдем қаперіне алмады.
Кеңес өкіметінің жүргізген саясатының салдарынан ата-баба тарихында мыңдаған жыл бойы көшіп-қонып жүрген, жеке мал шаруашылығымен айналысқан халқымыздың тұрмысына күрделі бетбұрыс жасалды.
Жалпы, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қолға алған саясатының бірі – көшпелі халықтарды отырықшылыққа көшіру, бұл үшін әлділерді тәркілеу. Әлді шаруашылықтарды тәркелеу халықты жаппай ашаршылыққа алып келген жағдайдың алғы шарттарының бірі деп қарастыруға болады. 1928 жылдың 27 тамызында Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті мен Халық комиссарлар кеңесінің «Ірі байлар шаруашылығы мен жартылай феодалдардың шаруашылығын тәркілеу мен жер аудару туралы» декреті қабылданды. Бұл декретке сәйкес байлар мен жартылай феодалдардың мал-мүлкі, байлығы тәркіленіп, өздері отбасымен бірге жер аударылды. Тәркілеу туралы заң бойынша малы, дүние-мүлкі тәркіленіп, өзі жер аударылуға тиісті ірі байлар мен жартылай феодалдардың қатарына көшпелі аудандарда малы 400-ден асатын (ірі қараға шаққанда), жартылай көшпелі аудандарда 300-ден асатын, отырықшы жерлерде 150, кейде 100 малы бар сұлтандар мен хандардың ұрпақтары, ел билеген болыстар, атқамінерлер жатқызылды. Осы декрет негізінде сол жылдың күзінде қазақ өлкесінде 696 ірі бай мен жартылай феодалдың мал-мүлкі тәркіленіп, зорлықпен тартып алынды. Байларды тәркілеу үлкен зұлымдықпен аяусыз жүргізілді. Бір өкініштісі, байлардың қатарында солақай саясаттың салдарынан көптеген орта шаруа қосылып кетіп, тәркілеуге ұшырады. Тәркілеу науқаны Атырау өлкесінің барлық ауданын шарпыды.
Қазақстан Республикасы Президенті архивінің қорында Атырау облысымен қатар, басқа да өңірлерде тәркілеудің қалай жүргізілгені туралы құжаттар сақталған. Бұрынғы Гурьев округінде байларды тәркелеу 1928 жылдың 6 қыркүйегінде басталыпты. Округ аумағында ірі байлардың мал, дүние-мүлкін тәркілеу мақсатында құрамында 5 мүшесі бар округтік комиссия құрылған. Ж.Мыңбаев – комиссия төрағасы, Орталық атқару комитетінің өкілі, Мартынов – комиссия мүшесі, Мемлекеттік саяси басқарма (ГПУ) бастығы, Жиенбаев – комиссия мүшесі, жерге орналастыру бөлімінен, Сағындықов – комиссия мүшесі, «Қосшы» Одағының төрағасы, Төрешев – комиссия мүшесі, Жер-орман басқармасының төрағасы, Дауылбаев – округ прокуроры (кеңесші дауыспен). Құрылған комиссиялар аудандар аумағындағы ірі байларды тәркілеу жұмысына қатысып, ауылдарда түсінік, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді.
Заң бойынша тәркілеу туралы шешімді ауылдың кедей-малшыларының жиыны анықтады. Бастапқыда Қазақ өлкелік комитеті Гурьев округі бойынша 40 шаруашылықты, оның 35-ін бірінші топқа, 5-уін екінші топқа жатқызып тәркілеуді жоспарлаған.
– Байлардың малын тәркілеу қалай жүргізілген?
– Байлардың малын тәркілеу «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген ұстаныммен жүргізілді. Әр ауданда жиындар өткізіліп, байлардың іс-әрекеті «әшкереленіпті». Мәселен, Новобогат ауылында жергілікті бай Ерғали Жармағанбетовтің мал-мүлкін тәркілеуге байланысты өткен жиында кедей Жақып Жантазиев: «Мені 1916 жылы старшын болып тұрған кезінде тылдың қара жұмысына тіркеу тізіміне жазды. Бір өгіз, 5 рубль ақша, бір мая шөп, яғни пара беріп қалдым», деген. Ол байды тап жауы ретінде тәркілеуді ұсынған. Оны орташа шаруа Бекмұхамедов те қолдаған.
Қаңбақты ауылында тағы бір бай – Смадьяр Исмағұловтың дүниесін тәркілеу кезінде Демен Көбусынов 1916 жылы патша үкіметі органдарына қазақ жігіттерін тыл жұмысына алуға көмектескенін, Уақытша үкімет органдарына материалдық көмек көрсеткенін айтқан. Бақташы Сүндет Алдабергеновтің баяндауынша, аяғы үсіп, мүгедек болып қалғанда емделу үшін көмек сұраған. Сол кезде байдың сабағанын, өзінің малын Дауытов дегеннің атына жазып, бөлшектеп таратқанын, салықтан жалтарғанын, тәркілеуден 95 қойын жасырғанын келтірген. Барлық ауданда байлардың мал-мүлкін тәркілеу кезінде жиындар өткізіліп, кедейлер тарапынан қолдау тапқанын архив құжаттары нақтылай түседі.
– Мұндай тәркілеу жергілікті тұрғындарға қалай әсер етті? Тұрғындар тәркілеуді қолдады ма, әлде оған қарсы болды ма?
– Байларды тәркілеуді тұрғындардың бәрі дерлік қолдады десек, артық айтқан болар едік. Бұған дәлел ретінде мынадай деректерді келтіре аламыз. Мәселен, Теңіз ауданында өткен жұмысшылардың жалпы жиынында №30 мемлекеттік балық тресінің есепшісі Аполихин комиссия өкілдерінің жұмысын тонаушылық деп бағалап, жұмысшылар мен кедейлерді тәркілеуге қарсы болуға ашық шақырған. Кейін ол жауапқа тартылған. Ал Новобогат ауданының Бегайдар ауылында жергілікті тұрғындар бай Жұмағали Жанғожиннің өздерін бандылардан қорғағанын алға тартып, оны қорғап сөйлеген. Сөйтіп, Ж.Жанғожинді тәркілеуге қарсылығын білдірген.
Сондай-ақ Арыстанғали Бисалиевті 67 адам қол қойып, ұйымшылдықпен қорғаған. Осы ауданның Қаңбақты ауылдық кеңесінің төрағасы Ықыласов пен аудандық комиссияның өкілі Т.Алдоңғаров жергілікті байлар С.Исмағұлов пен М.Омаровтың малын әдейі таратқаны үшін істері сотқа беріліп, қызметтерінен шеттетілген. Сөйтіп, өлкемізде байларды тәркілеудің нәтижесінде 24 байдың 20-сы атақонысынан – Петропавлға, үшеуі – Қазақстан территориясынан шеткері елге, біреуі округ аймағынан тыс тұрғылықты мекенді таңдау құқығымен жер аударылған. Қазақстан аумағынан тыс жерге Теңіз ауданынан тәркілеуге ұшыраған Қ.Танашев, Қ.Құрманбаев, Қызылқоға ауданынан Ж.Жұлдызов айдалды. Сондай-ақ Новобогат ауданының байлары М.Омаров пен С.Исмағұлов әкімшілік күштеу арқылы жер аударылып кеткен.
– Атырау өңіріндегі тәркілеуден жиналған мал қайда жіберілген?
– Байлардан тәркіленген малдың нақты есебін білу әзірге мүмкін болмай тұр. Бірақ тәркілеуден жиналған малдың есебінен 24 ұжымшар ұйымдастырылды. Алайда байлардың алдымен жерін, одан соң малы мен ауыл шаруашылық құрал-жабдықтарын тартып алу тиісті нәтиже бермеді. Керісінше кедей шаруашылықтарын нығайту ісі ұзаққа созылып кетті. Байлардың дүние-мүлкін тәркілеу кезінде адам құқы мен заңдылық өрескел бұзылды. Қазақ ұлтына жасалған осынау нәубетке саяси баға берілуі керек.
Әңгімелескен Жолдасбек КӨШЕРБАЙҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
Атырау облысы
