Бүгін біз осы жолдағы көпшілікке бейтаныс, бірақ өте маңызды бір тарихи деректі еске салғымыз келеді. Әңгіме БҰҰ Хатшылығының жоғары деңгейдегі өкілінің Қазақстанға алғашқы сапары туралы өрбімекші. Ол республикамыздың тәуелсіздігін жариялауынан бірнеше ай бұрын болған еді.
1991 жылдың 25–30 шілде аралығында Қазақстанға менің шақыруымның негізінде БҰҰ Трансұлттық корпорациялар жөніндегі орталығының атқарушы директоры Питер Хансен келген болатын. Мен онымен 1990 жылдың күзінде Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясының 45-ші сессиясына Қазақ КСР-нің сыртқы істер министрі әрі кеңес делегациясының мүшесі ретінде танысқан едім.
Питер Хансен – Дания азаматы және Оденсе университетінің профессоры (айтпақшы, бұл қалада оның әлемге ең әйгілі отандасы, жазушы Ханс-Кристиан Андерсен дүниеге келген). 1978–1988 жылдарда БҰҰ Бас хатшысының бағдарламаларды жоспарлау және үйлестіру жөніндегі көмекшісі болып жұмыс істеді. 1985 жылы БҰҰ Трансұлттық корпорациялар (ТҰК) жөніндегі орталықты басқарды, ал 1994 жылы БҰҰ Бас хатшысының гуманитарлық мәселелер жөніндегі орынбасары болып тағайындалды.
ТҰК жөніндегі орталық 1974 жылы БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік кеңесінің (ECOSOC) 57-ші сессиясындағы қарармен дамушы елдердің бастамасымен құрылған БҰҰ ТҰК жөніндегі комиссиясының көмекші институты ретінде құрылды. Оның басты міндеті – ТҰК үшін әдеп кодексін әзірлеу болды, ол сайып келгенде, сол күйі қабылданбай қалды. 1993 жылы Орталық ТҰК халықаралық қызметін бақылау және реттеу мәселелерімен айналысатын БҰҰ Сауда және даму конференциясының (ЮНКТАД) құрамына берілді.
Сапар барысында П.Хансен республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайымен танысты, басшылығымен кездесті және өзі басқаратын орталық пен Қазақстан арасында нарықтық экономиканың негізін құру саласында ынтымақтастық орнату, халықаралық экономикалық қызмет туралы заңнаманы әзірлеу мәселелерін талқылады.
1991 жылғы 25 шілдеде П.Хансен Алматыға келген кезде Қазақ КСР Премьер-министрінің орынбасары Қ.Т.Тұрысовпен кездесті. Олардың сұхбатына Қазақ КСР Президенті жанындағы Жоғары экономикалық кеңес төрағасының орынбасары Д.Х.Сембаев, Көлік министрі Н.Қ.Есенғарин және үкіметтің экономикалық бөлімінің басқа да ресми тұлғалары қатысты. Күнделігімде жазғаныма қарағанда, кездесу барысында қазақстандық тарапты қызықтыратын нарықтық экономикаға көшу және республиканың сыртқы экономикалық қызметін дамыту мәселелері кеңінен талқыланды.
1989 жылы үкімет Тұңғыш Президент Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен республиканың сыртқы экономикалық қызметінің тұжырымдамасын әзірлеп, соның негізінде Қазақ КСР-нің сыртқы экономикалық қызметін дамыту бағдарламасын қабылдағанын ескерген жөн. Оның негізгі мақсаттарының бірі – Қазақстан аумағында еркін экономикалық аймақтарды құру және шетелдік инвестицияларды тарту болды, соған байланысты тиісті заңнамалық негізді дайындау қажет еді. Аталған мәселеге қатысты БҰҰ-ның бейінді құрылымының сараптамасы өте орынды болды.
26-27 шілдеде П.Хансен аталған еркін экономикалық аймақ құру жоспарланған Қарағанды облысына барды. Ол Қарағанды облыстық кеңесінің төрағасы И.Г.Мусалимов, кеншілер ұжымы өкілдерімен және сыртқы экономикалық байланыстарға қатысы бар жергілікті басшылармен кездесіп, Қарқаралы кеңшарында болды.
29 шілдеде Қазақ КСР Сыртқы экономикалық байланыстар министрлігінің мамандарымен кездесуі ұйымдастырылды.
Сол күні Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Е.М.Асанбаевпен кездесу өтті. Тараптар Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастарға қосылуына байланысты дайындалған заң жобаларына халықаралық сараптама жүргізу мәселелерін, атап айтқанда, «Еркін экономикалық аймақтар туралы», «Тікелей шетелдік инвестициялар туралы» заң жобаларын талқылады. Кейінірек біз оларды П.Хансенге жіберіп, ол жобаларға беделді халықаралық сарапшылардың талдауын ұйымдастыруға белсенді түрде көмектесті. Нәтижесінде, парламент нарықтық экономиканың негіздерін қалыптастыру үшін маңызды осы заңдарды олардан алынған құнды ұсыныстарды есепке ала отырып қабылдады.
30 шілдеде БҰҰ өкілі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Экономикалық реформалар комитетінің депутаттарымен кездесті. Сол күні оны Премьер-министр Ұ.Қ.Қараманов қабылдады да, сұхбат барысында БҰҰ-ның ТҰК жөніндегі орталығымен ынтымақтастық туралы біз ұсынған құжат жетілдіріле түсті.
Содан кейін П.Хансен және Премьер-министрдің орынбасары Қ.Т.Тұрысов «Қазақ КСР Үкіметі мен БҰҰ Трансұлттық корпорациялар жөніндегі орталығы арасындағы ынтымақтастық туралы келісімге» қол қойды. Онда халықаралық экономикалық және құқықтық қағидаларды орындау арқылы республиканың кәсіпорындары мен ТҰК арасында өзара тиімді негізде қарым-қатынас орнатуға, Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметіне және оның әлемдік экономикалық жүйеге интеграциясына қатысты БҰҰ орталығының заң жобаларына сараптама жүргізуге жан-жақты көмек көрсетуге дайындығы атап өтілді.
1 тамызда сапар қорытындысы бойынша ҚазТАГ-қа берген сұхбатында П.Хансен Қазақстанның табиғи ресурстарға бай, экономикалық әлеуеті мықты ел екеніне көзі жеткенін айтып, республика басшылығы нарықтық қатынастарға көшу жолында сенімді бағыт ұстануда және халыққа лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету үшін жағдай жасауға ұмтылуда деген баға берді.
Мен П.Хансеннің осы сапары барысында мәртебелі қонағымыздың республикамызға, оның мәдениеті мен тарихына деген шынайы қызығушылығы мен құрметіне, нарықтық экономикаға көшу жоспарларымызды жүзеге асыруға көмектесуге дайын екендігіне куә болдым. Оның Алматыдағы таулардың ғажайып көрінісіне, Қарағанды облысындағы шексіз қазақ даласына және Қарқаралы өлкесінің керемет табиғатына сүйсінгені есімде.
Бұл оқиғаның қызықты жалғасы болды. 1991 жылы желтоқсан айының соңында Тұңғыш Президенттің тапсырмасымен жаңа тәуелсіз мемлекетіміздің БҰҰ мүшелігіне қабылдануына дайындық жасау үшін Нью-Йоркке барғанымда, алғашқылардың бірі болып мен Питермен кездестім. Ол маған одақтас республиканың үкіметімен келісімшартқа қол қойғанына байланысты БҰҰ Хатшылығының заң департаменті тарапынан қатты сынға ұшырағанын айтты. «Сізді сынау емес, керісінше мақтау керек еді», дедім мен, – өйткені сіз БҰҰ Хатшылығынан бірінші болып Қазақстанның дүниежүзілік ұйымның толыққанды мүшесі болатындығын алдын ала көре білдіңіз».
Мен Қазақстан Республикасының БҰҰ жанындағы бірінші тұрақты өкілі ретінде Нью-Йоркте жұмыс жасаған 8 жылға жуық уақыт ішінде біз Питермен жақсы дос әрі әріптес болдық.
Осылайша, 1991 жылғы шілдеде БҰҰ-ның жоғары деңгейдегі өкілінің Қазақстанға алғашқы сапары іс жүзінде егемен республикамыз бен іргелі халықаралық ұйым арасындағы ынтымақтастықтың негізін қалауға септігін тигізді.
30 жыл ішінде мен тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында әлеуметтік-экономикалық саладағы БҰҰ-ның бірегей тәжірибесін пайдалану тиімді нарықтық экономиканы құру, тікелей шетелдік инвестицияларды тарту және жас тәуелсіз мемлекетіміздің әлемдік экономикалық жүйеге кешенді кіруі үшін елімізде іргелі реформалардың табысты жүзеге асырылуына ықпал еткеніне бірнеше рет көзім жетті.
Ақмарал АРЫСТАНБЕКОВА,
СІМ Ерекше тапсырмалар
жөніндегі елшісі,
1989–1991 жж. Қазақ КСР және Қазақстан Республикасының
Сыртқы істер министрі
СУРЕТТЕ: А.Арыстанбекова, Питер Хансен, ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Е.Асанбаев және ҚазКСР Президенті жанындағы Жоғары экономикалық кеңес төрағасының орынбасары Д.Сембаев. 1991 жылғы
29 шілде, Алматы қаласы.
