Ұлар жыры

Білуімізше, ұлар – тек қия-шыңды мекендейтін қасиетті құс. Бұрын болыпты Ұлытауда. Көргендер де бар деседі. Атақты физик, ғасыр ғұламасы Темірғали Көкетай «жастау кезімде барып, екі-үш күн жатып аралағанда көре алмадық. Бірақ сондағы қариялар арасында көргендері бар екен» дейді... Кейінгі жылдары көбіне Ұлытауды туристік орталыққа айналдыру жағы айтылып кетіп еді. Өткен аптаның көлемінде «Ұлытаудың ұлары оралды» деген әңгіме шыға келді тұтқиылдан. Ел аң-таң. Есіме бірден Жүрсін Ерман ағаның өлеңі түсті.

«Аз отырған қонағың көп сынайды,

Қарт Ұлытау бұл күнде жоқ шырайлы.

Ұлытауға үйіріліп барған халық

«Ұлар бар ма бұл тауда?» деп сұрайды.

Ұлытауда ұлар жоқ. О несі екен?

Көңіл бірден алады неге секем?

Бұл Ұлытау – өзі емес көне таудың,

Бізге жеткен аласа елесі екен.

Көзін тігер өткенге кім оралып,

Бір тау жатыр көрпесін жылы оранып.

Заңғар таудың биігін уақыт ұрлап,

Тау шөккенде, кетіпті ұлар ауып...»

(Жүрсін Ерман. Ұлытауда ұлар жоқ).

Табиғатынан алып тау да аласарады. Тіпті шөгіп кетеді. Адам ше? Аласарған тау емес, Ұлытаудан биіктікті бағамдап, бауырына қонған ұлт шығар мүмкін. Бір кездері Жошы ұлысы аталған ұлы халық! Таумен бірге олар да шөккен болады ғой сонда. Шөккен тау өспегенмен, адам баласы жасампаздықпен байырғы қасиетін қайта табам десе, қабілеті жетеді. Ұлытаудың жанынан Кіші тау жасаған адам өзін іздеп таппақ түгілі, басып озуға қауқарлы. Біздің ұлттың қадір-қасиеті Ұлытаудың айналасында шоғырланғандай әсер қалдырады кейде. Ұлытау аты аталғанда тіл ұшына оралатын ұлар туралы мына жырлардың түп-төркіні соны тектейді.

«Ұлар – дүниедегі азаттық пен еркіндіктің символы. Бір тобы жайыла бастаса, арасынан біреуі тасқа шығып, сақ отыратын ақылды құс. Ат сүрінген жерден ақыл тапқан ақылманды мақтағанда, «адамның Абылайы» дейді қазақ. Ұлытаудың ұлары да сондай құс деп білеміз. Сол ұлар Ұлытауына жақында қайтып оралуы да ғажап емес» деп те жазып едік.

Ұлттың көзінен жас ақпасын. Егер аға қалса, әуелі Ұлытауға таматындай болады да тұрады. Алаш күңіренсе, Ұлытаудың ұлары шулайтындай сезіледі. Біле білгенге, Ұлытаудың киесі мен символы ұлары мен ұлтының қасиеті емес пе? Кие мен қасиетті кім ұстап көріпті?! Сөйтсе де, жоқ деп ешкім де айта алмайды. Сезінуге ғана болады. Тек қана биік шыңдарды мекендейтін ұлар да пенде баласының көзіне түсе бермейтін аса қасиетті құс деседі. «Ұлытауға шықтың ба, Ұлар етін жедің бе?» сөзін індете жүріп мынадай мәліметтер кезіктірдік: «Қысы-жазы тау басын мекен ететін отырықшы, дене тұр­қы кекілікке ұқсас келетін шағын ғана ұлар ешкімнің мазалағанын, тыныштығын бұз­ғанын қаламайды. Сондықтан да көзден жы­рақта, адамнан тасада тіршілік етеді. Ұлар құс торға түссе, дереу өліп қалады. Әлемнің бір­де-бір зообағынан ұлар көрмейтініміз со­дан болар. Тауда ойнаған кекіліктің, қалың­да жүрер бөдененің, тіпті қырғауылдың жұмырт­қаларын үй тауығына бастырып, балапандарын қолға үйретуге болады. Шөжелері тегім, нәсілім, басқа демей, телмеңдеп, тауықтың соңынан жүгіріп жүреді. Ал ұлар қолға үйрен­бейді. Жұмыртқасын тауық басып та шығара алмайды, балапанына адам қолы тисе болды – өледі. Қолға түспестігін меңзегені болар. Елімізде Алтай және Гималай ұлары кездеседі. Көбіне бес-оннан топтасып жү­ріп, тек көктемде ғана жұптасатын олар өте сақ келеді. Тау бөктерінде жайы­лып жатқанда, біреуі биік құзға шығып, жан-жағын бағдарлап тұрады екен. Егер қауіп­ті сезсе, айрықша үн шығарып, хабар бере­тін көрінеді. Қалған құстар мұны естіп, әбігер­леніп, шулайтын көрінеді. Сондықтан қа­зақ халқында «ұларды шулатпа» деген тыйым сөз бар. Отбасы өзінің отағасынан немесе ота­на­сынан айрылғанда артында қалған пер­зент­тері «ұлардай шулап қалды» дейді. Қыс­тың аязды күндерінде тас қуыстарынан пана тауып, топтасып, бірін-бірі жылытады». Мына­дай сөздерден кейін ұларды атып, етін жеп көр?! «Аққуды атпа» деуші еді, «Ұларды шу­лат­па» дегенге қарағанда, бұл одан да киелі болды ғой.

Қазақстанда Алтай, Гималай ұларларын арнайы бақтарда асырап, кәсіп қылады екен. Жоғарыдағы әлгіндей ақпараттарды оқып алған менің далалық ойым «Ұлытаудың ұларын ше?» дейді...

«Ұлытаудың ұраны – ұлар, ұлар,

Ұлары жоқ. Бұл таудың мұнары бар.

Ұлы тастың алдында ұяттымыз,

Кім ауырар ұяттан, кім арылар?!

Ұлытауға бардың ба? Ұлар қайда?

Ұлы қайғың уылжып тұнар бойда.

Ұры тісің секілді у сезімің

Уын жайып уілдеп тұрар ма ойда...

Арқар ауып кеткен соң, ұлар ұшып,

Қолға түспей қасқыр да қылар ішік,

Кілең темір құрсанған құрбыларым

Киігімен даланың жүр алысып.

Ұлытаудың ұлары-ау, Ұлытаудың,

Құлағыңа жете ме үні таудың?

Ұлар қашқан күндерді ұмыт, аулым,

Ұнжырғасы түспесін ұлы таудың!

Ұлытауым, Ұлығым, Ұлтым менің,

Ұран ілер басыңа бұлт ілмегін.

Ұларыңды ойлама, ұлыңды ойла,

Бауыры бүтін бар дейсің бұл күнде кім?

Ұлытауым, Ұлығым, Ұлтым менің!»

(Жүрсін Ерман. «Ұлытауға бардың ба...»)

Ұлары оралсын, оралмасын бұдан кейін Ұлы­­тауға тау деп әсте қарауға бола ма? Ұлт­­тың қасиеті, елдің құты, халықтың ру­хы деп қараса жөн шығар. Рухтан биік, қасиет­­тен үлкен нәрсе жоқ қазақ үшін. Аты айтып тұр­ғандай, Ұлытау – онсыз да ұлы, он­сыз да тау. Қазақ жер атауын қоюда өмірі қате­леспейді. Осындай ұлы рухтың мекені Ұлы­таудың өзін ұмытуға шақ қалған жоқ па едік бертінге дейін... Ұлытауын ұмытқан күні қа­зақ та ұмы­тыла бастауы мүмкін еді ғой. Қазақ­станды айна­лып ұшып жүрген ұлар құсы Ұлытаудан бір көрініп, жұрттың есіне соны салып қояйын деді ме екен, кім біліпті?!.

Жәнібек ӘЛИМАН