Асқар Алтай аясында

Десе де белуардан өсетін өлең­шөп биыл бәсең көрінді. Сақа­рамызға су тамызбаған биылғы қуаңшылық көшкен бұлт кідірмей өтпейтін тау­дың сай-саласына да әсер еткен сықылды. Әрине, таудың апайтөсін жып-жыл­мағай шауып ал­ғанымен, қойын-қолатта шөп бар. Бірақ батыстағы түбекте малы жұтап жатқан ағайынға жі­беру үшін бұл шөпті ору техника кү­шіне де, адам қолына да оңайға соқпайды. Жер аяғы да алыс.

Алғаш көргендер аузын ашып, көзін жұматын биік шың­ға қа­бырғалай өрлеп, төмен құлди­лай­тын серпантиндегі жолдың тұ­сы тамаша. Қаныңды тасытатын қауіпті де қызықты нағыз тау жолы. Алтайдың асқарлары да осы ара­дан басталады. Бұл серпантинге соқ­пай өтетін соны соқпақ салынып жатқанына біраз болғанымен, әлі пайдалануға берілмеген екен. Көлік жүргізушілерімен әңгіме­лес­сеңіз, таудың екі шыңының ара­сын жалғайтын көпір құрылы­сы­ның салынатынынан тіпті үміт күт­пейтінін байқайсыз. Жол құры­лысшыларының мимырт тірлігіне берілген әділ қоры­тынды. Расында, кең даладағы түзу жолды ширек ғасыр салатын шабандық пен таудың жақпар тастарын қопарып тірек орнатып, көпір салудың арасы жер мен көктей ғой...

Қош, Алтай ауданына енгенде оң жақта көк­жиекпен астасып кететін Бұқтырма теңізі де, сол жағыңыздан мойнын иіп тағзым еткен сап-сары күнбағыс алқабы да әсте жолаушыны жалықтырмай асқар Алтайдың төріне ұзатып салады. Біз Катонқарағай ауданына жеткенде тау ішінде тез қоштасатын жарық күн жүзін жасырып, қою қараңғы түскен еді. Таулар түнде түнеріп, төбеңнен төніп, сұсты кейіпке енеді.

Қарағайдан қиып салған қонақ-үйдің шайыр иісіне балқып, ұй­қымыз қанып-ақ қалған екен. Біз тоқтаған «Топқайың» шипажайы – Топқайың ауылының дәл іргесінде орналасқан. Желкесіндегі Бүркіт шыңы бұлтқа оранып бірде көрінсе, бірде көрінбейді. Бұл – қазақтың қара сө­зінен маржан терген классик жазушы Қалихан Ысқақтың ауылы. Осы арада іл­ге­ріде салынған «Екі дос» шипажайы да қанаттас тұр. Оның атауы кейін «Нұрбұлақ» болып өзгерген-ді. Біз келгенде Resort деген сәнді атауды тағы таңыпты. Аудан «Баян», «Жанат», «Маралды» сияқ­ты басқа да панты ­шипажайлары қызмет көрсетеді. Жалпы, Ка­тон­қарағай ауданы еліміздегі ту­ристік тартымды өңірлердің бі­рі еке­ні белгілі. Төр Алтайға ең әуелі Мұзтауды, Рахман қай­нарын көргісі келетін табиғатқа құш­тар туристер көп келеді. Сондай-ақ аң­шылыққа әуес жандар да жиі ат басын бұрып тұрады. Өйткені тауда аюдан бас­тап, арқар, таутеке, ілбіс, ұлар сынды аң-құстар жетерлік. Кейбірі «Қызыл кітапқа» енген. Ал көпшілігінің түу алыстан іздеп келетін негізгі дүниесі – бұғы бұлауы. Себебі Алтайдың аль­пі­лік белдеуі – дәрілік шөптерге ерекше бай. Атап айтқанда, марал оты, алтын тамыр, жұпаршөп, киік оты, жалбыз, шайқурай, ит­мұрын, түймедақ, сасықшөп, андыз, бозарша, таңқурай, балқурай, мыңжапырақ, қарақат сияқ­ты тау шөптерінің әрқайсысының емдік қасиеті мол. Ақбас шыңдарда­ғы мұз­дықтардан ағып келетін тау өзен­дерінің минералға қанық суын да сіміре бергіңіз келеді. Міне, осындай отты жерде жайылған төрт түлігіңіздің еті де, сүті де дә­ру болғанда, қия шың­ның бөк­те­рінде өскен өсімдікті ғана қорек ете­тін бұғы-маралдардың мү­йі­зі ал­тынға бағаланады десе де бол­ған­дай. Бір кез­дері шет мемлеке­тер­ден келіп жинап алып ке­те­тін бұл шаңырақтай мүйіздерді бү­гінде катон­қарағайлықтардың өз­дері де өңдеп, кәдеге жаратуды мең­геріп алған. Мәселен, ауданда «Ақсу-Дэен», «Баян» сияқты бұғы мү­йі­зінен дайын өнім өнді­ретін кә­сіп­­орындар бар. Олардың өнімдері астана мен Алматының сауда сөре­лерінде толып тұр.

Катонқарағайдың ең негізгі ша­руа­шы­лық­тарының бірі – марал шаруашылықтары. Жыл он екі ай өсіретін бұғыңыздың еті емес, мүйізі бағалы. Оның құ­ра­мында адамның иммундық жүйе­сін ны­ғайтатын түр­лі пайдалы дәру­мендер, липидтер, фосфоли­пидтер, амин қышқылы бар. Ба­ла­ның білегіндей жұп-жұмсақ бол­­ған кезінде аралап кесіп алатын бұл мүйіздің пайдасы ұшан-теңіз. Шипажайда ем алушылар «срезка» деп айтатын бұл науқан шілде айына тура келеді. Ал тамыздан бастап бұғы мүйізі қата бастайды. Міне, осы мүйіз кесу сәті катонқарағайлықтар үшін күн­делікті қара жұмыстың бірі болса, туристер үшін шоу бағ­дарламасы десе де болғандай. Өйткені таң­сәріден мүйіз кесуге жиналатын ем алушылардың бәрі мүйіз кесетін станокқа кіргізген бұғыға төнеді. Амал қайсы, станок қысқан тарпаң жануар оқшырайып баданадай көздерін аударып, төңкергені болмаса тырп ете алмайды. Міне, әп-сәтте шаңырақтай айбынды мүйі­зін кесіп алған соң шаруашылық қыз­меткерлері тұқылынан аққан қанды спиртті ішімдік құйған ыдысқа жинап, келушілерге ұсынады. Әлгі белге қуат беретін «пантокриніңіздің» ең негізгісі осы. Ал кәсіпорындар мөр­леп, құтыға құйып шығаратын өнім­ге қосымша дәрілік шөптер, тағы бас­қа қоспалар қосылады. Кесілген мүйізді әуелі консервациялау үшін қайнатады. Қайнаған мүйіздің сорпасы қосылған бұлауға (ваннаға) ши­пажайға келушілер шомылады. Күн­делікті екі мәрте қабылдайтын осы сеанс адам денсаулығына өте пайдалы. Ағзаның иммундық жүйесін нығайтады. Бұлшық етті нәрлендіретін, теріні жасартатын қасиеті де бар. Яғни ең сапалы косметиканың да сипа­тына ие. Сондай-ақ қыстыгүні тие­тін тұмау мен суықтың алдын алады. Шорбуын, құяң, остеохондроз, артресклероз, асқазан жарасы, қаны аздық, белсіздік ауруларына жақсы ем болады. Ақыл-ой күйзелісі мен дененің шаршауын басады. +38+43 градуста дайындалатын астаудағы бұлауға түскен соң Алтайдың дәрілік шөптерінен дайындалған фитошайды Алтай балымен бірге береді. Дел-салыңыз шығып терлегенде, денедегі зиянды заттар да термен бірге шығып, адам ағзасы тазара түседі. Зат алмасуды, ас қорытуды жақсартып, ұйқы­ны реттейді. Сондықтан беймаза тір­лікке бейім қалалықтар үшін бұғы бұлауымен емдейтін шипажайлар мың да бір ем десе де болады.

Соңғы екі жылда әлемді шарпыған індеттің дауасы да осы жерде секілді. Себебі мұнда Алтайдың аты алысқа кеткен балқымызы бар. Әр ауылдың төңірегінде дерлік бие сауушылар қоныстанған, ақшаңқан киіз үйлерін тігіп, қымызханаларын ашқан. Жол бойы тоқтап, тіл үйірген саумал мен қымыздан шөл басуға болады.

Топқайың шипажайының иесі ­Дәу­рен Қали­беков те туризмнің клас­тер­лік жүйесін қалып­тастыруға бар күш-жігерін жұмсап жатыр екен. Әл­бетте, алыс ауылда қызмет көрсету ны­санын ашу қиынға соқса да туған ауылын түлетуді жеке кәсіпкерлікпен ұштастыруды ойлаған шаруа­қор аза­матқа отбасы да, туған-туыстары да болысып жатқанына риза боласыз. Бірнеше жыл бұрын мемлекеттік қыз­метте болған Дәурен Тоқта­сын­ұлы­ның өзі шипажай жұмысына басшылық жасап, керек-жарағын қамдаса, зайыбы Гүлвира әкім­шілік, ұйымдастыру жұмыстарын үйлестіреді. Ұл­дары Жан­дос пен Ислам бұғы мен жылқының, төрт түліктің бағымына жауапты. Әжесі Гүлжамал биелердің күнделікті бес сауымын қамтамасыз етеді. Майын шайқап, сүзбесін сүзіп, аппақ құрт­тарын сөреге жаяды. Қыздары Назерке мен Жан­ерке шипажайдың ас-суын қамдап, тазалығын, басқа да қат-қабат жұмысын тап-тұйнақтай реттеп отырады. Ауылда көзін тапқан азаматқа жұмыс жеткілікті. Содан да болар, жаздың ұзақ күнінде төрт түлікке жемшөп, бұғы-маралға сүрлем даяр­лауға де уақыт тауып, үйде құс та, бал арасын да өсіріп отырған отбасының еңбек үлгісі үйренетін үрдіс.

«Топқайыңның» сәнмен сап түзе­ген демалыс үйлерінің қатары алдағы жылдары арта түспек. Қарағайдан қиып салған үйлердің сапасы да жо­ғары болады. Іргеден салып жатқан құ­рылыс басындағы шеберлер қазір Ка­тон­қарағайда үй бағасы арзан еке­нін, жарты ғасыр бұрын ағаштан салын­ған үйлердің материалдарын әлі де пай­далануға болатынын айтады. Иә, уыл­жыған уыз табиғаты қандай кө­рікті болса да, ауданда адам азайып ба­рады. Көшіп кетушілер көп. «Біз­дің жақта қыс ұзақ» деп Оралхан Бө­кей жазғандай, Алтайдың алты ай қы­сы да шаруа адамын қажытып жібе­ре­тіні рас. Десе де осы бір Қазақ­стан­ның Швейцариядай шұрайлы жерін­дегі атақонысын сақтап, шаруасын дөңгелетіп отырған адамдардың ерік-жігеріне риза боласыз.