Шығармашылық қоржынында «Аңшы бала», «Жаңғақ тал» «Базарбаевтар» сияқты танымал туындылары бар Ерлан Нұрмұхамбетовтің жаңа картинасының да осал болмайтыны қатысқан актерлердің құрамынан байқалған. Басты рөлде Канн фестивалін дүбірлеткен Самал Еслямова, Дулыға Ақмолда, Гүлшат Тұтова және өз елінде 30-дан аса фильмге түсіп, төрт бірдей ірі жүлдеге ие болған жапон актері Мирай Морияма сияқты әйгілі әртістердің шоғыры көрінген фильм вестерн жанрында түсірілген. Е.Нұрмұхамбетов пен Tokyo New Cinema компаниясының өкілі, жапон режиссері Лиза Такэбаның бірлескен туындысының басты ерекшелігі де осы.
Тіршілігі төрт түлікпен біте қайнасқан қазаққа барымташылық, мал ұрлығы тақырыбы жақсы таныс болғанымен, мұндай мазмұндағы дүние өзге елдің көрерменіне тым таңсық. «Жабайы Батысты» әлдеқашан бағындырып болған шытырман оқиғалы вестерн біздің киномыздың кенжелеу дамыған жанрына жатады. Дегенмен даланың бірегей тұрмыс дағдысы саналған қылмыстық оқиға тізбектері алғашқы минуттардан-ақ «алқымнан алады». Шулы қаладан жырақта, ауылдан да алыс, қияндағы мекенде жылқы бағып, мамыражай тіршілік кешіп жатқан жас отбасының шырқы бір-ақ күнде бұзылады. Бір үйір жылқысын көлікке тиеп, мал базарына сатуға әкелген қожайын мен қасындағы екі серігі қандықол қарақшылардың қолынан мерт болады. Ақшасын да, жылқысын да тартып алып, жансыз денелерін айдалаға тастап, бетін шөп-шаламмен жасырып кеткен қылмыскерлер із жасырып үлгереді. Әкесінен айырылып, қасіреттің дәмін ерте татқан он екі жастағы Олжас анасының қабағына қарап, қарындастарына қамқор болып, кішкентай жаурынын қиындыққа төсегісі келеді. Фильм оқиғасын алдын ала болжап отыру мүмкін емес, бәрі тосыннан, аяқастынан өрістеп жатады. Осы мезет ауылда бейтаныс ер адам пайда болып, ол Олжасқа ерекше мейірім танытып, көмектескісі келетін ниетін байқатады.
Жұмбақ кейіпкер пайда болғаннан бастап фильмде күтпеген ахуал қалыптасып, экранның өңінде өзгеріс байқалып, оқиғаны қозғалысқа келтіретін қуат тынысы сезілді. Бұл – Олжастың әкесі. Өз әкесі. Аузынан түскендей, айнымайды. Сегіз жыл бұрын белгісіз себептерге байланысты көзден ғайып болып, енді ұлын іздеп келіп тұрған беті. Қайрат қолынан тастамайтын бәкісімен жылқы мүсінін қашап жасағанына қарағанда, ағаштан түйін түйген шебердің өзі. Олжас та сурет салғанды жақсы көреді. Жапон актері Мирай Морияманың өзге актерлік үлгідегі шымыр мектептің шебер өкілі екенін қоюшы-оператордың тас-түйін таланты тіпті шегендей түседі. Алматы облысының Жоңғар Алатауы бойында иықтаса созылған сілемдер етегіндегі таңдай қағарлық сұлу табиғат көріністері Азиз Жамбакиевтің сапалы операторлық жұмысында музыкамен үйлесім тауып, тыңғылықты шешімін тапқан. Беліне тапанша байлап, желмен жарысқан жүйрікпен еркін далада көсіле шауып, атыс-шабыстың ортасында жүрмесе, мұның несі вестерн? Режиссердің айтуынша, жанкешті Мирай Морияма осы рөлі үшін қазақтардың тарихымен танысып, қазақ тілін меңгеріп, атқа мінуді үйреніп, мұқият әзірленген.
Расында, табиғат қана емес, мұнда тұтас фильмнің өзі «тілсіз», көп сөз жоқ. Режиссерлер мәтіннен саналы түрде бас тартып, дыбыс пен көрініске, образға басымдық беруді мұрат тұтқаны байқалады. Кейіпкерлер оқта-текте сөйлегендей болса, қысқа ғана тіл қатысады. Солай болғанымен, бұл үнсіздікте жан бар, тербеліс бар ол адамды тоңдырып, мұздатады, толқытып, ойландырады, бірақ еш жалықтырмайды. Дұрыс-ақ. Бәрі дұрыс. Алайда «Олжас, бар ұйықта», «Олжас, жат», «Олжас, кел» деген сияқты салмағы да, мәні де жоқ жауапсыз сөздер фильмнің құнын түсірмесе, арттырып тұрған жоқ. Шұрайлы тіл, шуақты сөздің қазақ киносынан әлдеқашан «сәннен» шығып қалғаны белгілі, сол себепті режиссер көпсөзділіктен мақсатты түрде бойын аулақ салсын, мейлі, фильмді дыбыс пен образға ғана құрғысы келсін, мейлі мың сөздің орнына басты рөлдегі Самал Еслямованың тазалық тұнған бейкүнә көздері сөйлеп, бәрін бүкпесіз айтып тұрсын, түгелін түсініп, қабылдауға тырысайық, бірақ бір отбасының басына түскен қасіретті бейнелейтіндей кейіпкерлердің аузында мазмұны бар дұрыс диалогтің болмағанына келісу еш мүмкін емес.
Фильм 2000 жылғы оқиғаны баяндаудан басталады. Ұзынқұлақтан естіп-білетін арғы уақыт емес, тауқыметі ұмытыла қоймаған аумалы-төкпелі ауыр дағдарыс кезеңі кешегідей көз алдыда. Оқиға, сол кезеңнің шындығы қаз-қалпында көрініс табады. Фильмнің сценарийін жазған продюсер Бенуа Лельевре: «Мен бұл фильмді өте қызықты болды деп санаймын. Бұл нағыз көруге тұратын кино. Біз мұнда Орталық Азияға көзқарасты байқаймыз, бұл шынында да вестерн, бірақ Шығыс вестерні. Осындай мәдениет жағынан әртүрлі жанрдың астарында нағыз шығармашылық байлық бүркемеленіп жатады. Осынысымен де маған ұнайды», деген екен фильм туралы.
«Уақыт жолдарында» қысқа да болса, қорқаулар қолынан қаза тапқан Дулыға Ақмолда ойнаған рөл маңыздылығымен есте қалады. Атпалдай азамат бақилық болды. Бір отбасы тірегінен, асыраушысынан айырылды, асқар тауы құлады. Балалар әкесіз жетім қалды. Бірақ қара-құрасы қалың болса да, кісісі өлген қаралы үйдің алды тым-тырыс. Жоқтап жатқан тірі жан табылсашы. Марқұмның әйелінің көзінде бір тамшы жас жоқ. Ері өлген әйелге ұқсамайды. Жүзінде қайғының табы, қобалжу белгісі жоқ, бедірейе қарайды. Жас келіншек қасіреттен қыңбай тұр, оның түріндегі безбүйректік пен немқұрайдылық еріксіз сескендірді.
Жерлеу рәсімі, жоқтау салты – ықылым заманнан келе жатқан, қазақ мәдениеті мен танымынан айрықша орын алатын қымбат та құнды тұрмыстық дәстүр. Дәстүрдің толық көрініс табуы міндет емес, бәлкім жапон тарапының да ықпалы болуы мүмкін, бірақ киноның басқа жауапкершілігін былай ысырып қойғанда, оның, ең алдымен, идеологиялық құрал екені естен шықпаса керек еді. Атадан балаға мирас болып, ғасырлар бойы бір шеті бүлінбеген, бір қағидасы қисаймаған киелі салтымыз бір фильмде неге дәл осылай өзгеріске ұшырауға тиіс? Болашақта тап осы сарындас тағы да төрт фильм түсірілсе, қазақтың тұрмыстық дәстүрлерімен біржола қош айтысатын күн де алыс емес көрінді. Жан-жақтан жат ағымдар анталап, жастарды торына тобымен түсіріп, дін мәселесі қоғамның жанды жарасына айналған алмағайып кезеңде, идеологияның өзі отқа май құйғандай дәстүрді осылай дәріптегенін еш ақылға сыйдыра алмай дал болдық.
Ширығып отыр едік, фильм аяқтала сала, ішке сыймай, шерменде еткен сауалымызды Ерлан Нұрмұхамбетовке төтесінен қойдық. «Біз бұған шындық ретінде, дәстүр ретінде қарайтын болсақ, фильмнің мақсаты ашылмайды. Шындықтан қашып та кеткіміз келмеді, таза реализмді көрсету де мақсат болған жоқ, біз осы екі аралықтан образ бен дыбысты араластырып, аздап ой қосып, таза реализмнен қайтуды мұрат тұттық». Автордың ойымен таласымыз жоқ, бірақ бұл сұрақ бізді ғана емес, басқа ұлт өкілін де мазалаған екен, қойған сауалы біздің пікірімізбен сарындас шықты. «Бұрын Қазақстанда болмаған едім, бірінші рет келуім. Қазақстан, қазақ халқы туралы мүлде түсінігім жоқ. Оның мәдениетінен, дәстүрінен хабарсызбын. Бірақ фильмді көріп отырып, бас кейіпкердің күйеуі өліп жатқанда, бала әкесінен айырылып жатқанда екеуінің жыламағанын, қайғырмағанын түсіне алмадым. Сонда қазақтар жақын адамы өлгенде жыламай ма?» Ата салтымыздан хабары жоқ алыстан келген қонақтың фильм арқылы қазақ халқы туралы топшылаған алғашқы ойы осы. Фильм Қазақстан прокатына шықпай жатып, шет жұрттың бірталай қаласын аралап келді. Алда әлі де әлемдік кинокеңістікте самғаймын деген ниеті бар болар. Кино – ұлт туралы ұғым қалыптастыратын өнер, сонда шет жұрттың көрермендері қазақ ұлты, оның дәстүр-мәдениеті туралы қандай ой түйіп, нендей пайым жасамақ?
Көрермен әр жаңа шыққан қазақ киносынан жаңалық күтеді. Әрине, «енді табысқан әке мен бала қарым-қатынасы қалай өрістер екен?» деп олардың бақытты болатынына сеніп отырғанда, Қайраттың да қарақшылар қолынан қаза тапқаны өкінішті. Бірақ фильмнің үлкен жетістігі – көрерменге үміт қалдырғаны. Уақыт жолынан сүрінбеген Олжас талантты суретші болып танылды. Өз өмірінің суретшісі. Бір отбасының оқиғасы арқылы тұтас тағдыр драмасы ойналды. Бұл орайда белгілі суретші Ғани Мырзашевтің картиналары пайдаланған фильм финалы тек биік бағаға лайық. Кішкентай Олжастың рөлін үлкен жауапкершілікпен орындап шыққан Мәди Мінайдаровқа ата-анасы болып бірге түскен жұлдызды актерлердің жолын тіледік. «Тауқыметпен жекпе-жекке түскен әр адам тағдыр алдында тосылып қалмай, жолындағы қиындығының бәрін жетістікке айналдыра алса, нағыз жеңімпаз сол болмақ». Экраннан жолданған картина квинтэссенциясымен келіспеске болмайды.
