Махаббаттың мәңгілік дастаны

Жалпыәлемдік әдебиеттің үлгісін жа­саған Шығыс жұлдыздарын самаладай жарқыраған көгінен жұлып алып бауырлас республикалардың еншісіне үлестіру үрдісі Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін басталып, елуінші жылдарға дейін созылды. Алайда алпысыншы жылдарға қарай пролетарлық, интернационалды ұлт құрамыз деген ұран алға шығып, бауырлас жұрттың Шығысқа қайта байланған арқауы үзілуге жақын қалған-ды.

Егер әлемдік тәжірибеге сүйенсек, мұны отардағы елдердің аттап өтетін са­тысы ретінде дұрыс түсіну қажет. Сол сияқты патшалық Ресей езгісінен кейін өз руханиятына сусаған елдің туған тарихына бойлап, ғасырлар өркениетінен өзін-өзін іздеуі заңды нәрсе. Игілікті іске ықыласпен кіріскен орыстың шығыс­танушыларының үлесі зор болды. Олар Шығыс шайырларының мұрасын орыс тіліне аударып, бүкілодақтың оқырман­дарына жақындата түсті.

Дегенмен біртұтас тамырынан ажыратып этностық шыққан тегін түгендеп тәжік, әзербайжан, өзбек ақыны деп тү­сін түстегеніміздің кері ықпалы болмай қойған жоқ. Бұл ұлы шайырларды түбі бір түркі бауырластарымыздан қызғанып, не болмаса оларға қимағандығымыз емес. Ұлтқа бөліп «жекешелендіру» салдары түркі жұртымен, түркі өркениетінің баршаға ортақ арқауын ажыратып жібер­генін сол қайнардан шөлін қандыра алмаған біздер жақсы түсінеміз.

Әрбір ұлт өздеріне тиесілі еткен асыл­­дарының қазынасын қал-қадерін­ше ұлықтап, мұрасын насихаттап жат­қанымен олардың өмір сүрген кезең­деріндегі барша түбі бір ортақ игілігіне бүгінгі түркі жұртының қолына түгел жетпей, мұрасын өзімсіне алмай отыр­ғанымыздың жайы содан болар.

Үлкен кедергі – тіл білімінің жоқты­ғы. Еліміздегі шығыстанудың осы саласы­ның мамандары саусақпен санарлықтай, тіпті жоқтың қасы. Рас, Шәкәрім Физу­ли мен Хафизді, Тұрмағанбет Ізтілеуов Фирдаусидің «Шахнамасын» назира­лады. Жұмекен аздап болса да Сағди­дан қалам тартты. Әбдіраш Жәмішев те Шығыс ғазалдарын қазақша сөйлетті. Дегенмен кейінгі толқын әзірге Шығысқа мойын бұрмай тұр.

Естуімізше, көп дүние көрші өзбек­тердің қолында жатқан секілді. Олардың бір жақсысы ескі шағатай жазуымен жазған Науаи жырларын оқи алса да бүгінгі қазақ ол жазудан қол үзіп қалған. Ол кезеңнің мұрасын зерттеуге парсы тілінің де маманы керек. Сол себепті тіл-кедергіні шешіп қана шайырларды орта­мызға тарта аламыз.

Ал олардың шығу тегіне келсек, әзер­­байжандардың мықтысы Низамидің Гәнжә қаласында туғаны ғана, мұрасын ирандықтар ғана оқи алады. Орта ғасыр­лардағы үрдіс бойынша Низами да шығармаларын парсы тілінде жазған. Туған жері мен еңбектерін жазған тіліне қарап, атақты Әбу Әли ибн Синаны (980-1037) парсы ойшылы деуге бола ма? Ме­ніңше, жоқ. Ол қазіргі Өзбекстанның Бұхара қаласы маңындағы тәжік ауылында дүниеге келген, бүгінге жеткен мұрасы араб тілінде жазылған. Орта ғасырдың шежірешісі һәм тарихшысы ирандық деп айтылып жүрген Әбу Райхан Мұхаммад ибн Ахмад Биру­ни (973-1048) Хорезмде туған (бүгінгі Өзбек­стан облысы), араб тілінде жазған. Пар­сытілді поэзияның басында тұрған Рудаки қазіргі тәжік жерінде туған, ғұ­мырын Орталық Азияда, Бұхарада өт­кізген ақын Иранның топырағына тірісінде табаны тимеген дейді. Атақты сопы ақын Әбу-л-Маджд Мадждуд ибн Адам Санайи Газнауи (535/1140) Ауған­станның Газни қаласында туып, сонда өлген. Ауғандықтар біздің ақын десе, парсылар парсы тілінде жазғаны үшін өзіміздікі дейді. Тек бұлар емес, сол кезең­нің белгілі ақындары хақында парсы, араб не түріктердің, бірі күрдтердің ақыны деген пікірталастар легі әлі де тыйыла қойған жоқ. Өкініштісі, бұл ізденіс әрі жаңа көзқарас орта ғасырлық ақындардың мұрасын насихаттауда назарымызды басқаға аудартып, көздегенімізді бөтен арнадан іздеп жатқандай әсер қалдырады.

 Бұлардың белгілі бір түп-тамыры болса, ол – түркінікі, ілімі мен ғылымы арқылы араб-иран ренесансына жан бітіріп жаңа белеске шығарып, түркілік рең берген мұра деп қарастыруымыз қажет. Яғни ауғанның Ғират қаласын­да туып, сонда өлген, тірісінде қазіргі өзбек жерінде болып көрмеген Әлішер Науаи мұрасы тек өзбектің олжасы ғана емес, барша түркінің жұрағатына ор­тақ әдебиет жауһары. Туған жері дейтін болсақ, қазіргі пуштундарға да қатысы аз. Мұндай бөліс ұлықтарға жақындау­ға, олардың мұрасына жаңаша көзбен қарап, жаңаша тоқуға септігін тигізбейді. Ең бастысы, олар өмір сүрген ғасырдан, сол кезеңдердегі тарихи өзгерістерден алыстаймыз.

Араб өркениетімен бірге шарықтап Шығыстың үні әдебиет әлемін жаңғырт­қанда оның ізін сол кездегі кеңістіктен іздеу керек екенін айтып жүрміз. Оны белгілі шығыстанушы Е.Бертельс сол кезеңнің географиялық сызбасын жасап, көз алдымызға былайша елестетіп, жөн сілтеді: «Бір нәрсені ескеру қажет, өйткені Орталық Азияның, Иран мен Ауған­станның қазіргі шекарасы ке­йін­гі құбылыс және Орталық Азия халық­та­рының бүкіл тарихында әртүрлі құры­лымы бар бұл аумақта әртүрлі мемле­кеттік құрылымдар пайда болды. Ол үшін тарихтың ең маңызды кезеңдерін еске түсіру жеткілікті».

VІІІ ғасырларда Орталық Азия атауы қазіргі ұғыммен емес, сол дәуірдің өл­шемімен алғанда Ауғанстан мен Иран­ның едәуір бөлігіне қанатын жай­ған. Са­манидтер иелігі ыдырағаннан кейін, қа­ра­ханидтер мұра еткен Бұхара мен Самарқан Иран аймақтарынан бө­лінді, бірақ Газна, Хорезм, Хорасан, Таба­ристан, Горган, Систан (Сахастан) және Үндістанның батыс бөлігі Махмуд­­тың (1030) билігінде болды. Одан кейін ХІІ ға­сырдың ортасына дейін осы өңір­де сел­жүктер билік етті. Осыдан кейін Хо­резм астаналық орталыққа айнал­ды, оның билеушілері Хорасан, Керман ­және ежелгі Үндістан құрамына кіретін аймақ­тарды жаулап алды. Ол да ыдырап, ­Мы­сырға дейін көсіліп жатқан кең аумақты, түбіне Ақсақ Темір жеткен моң­­­ғолдар шапқыншылығы өртке орады. Қа­­зіргі Орталық Азия аумағынан қанды жоры­ғын бастап жеңіліс көрмеген Ақсақ Темір 1381 жылы Әмудариядан өтіп, тағы бір үлкен мемлекет құрайды.

Міне, сондықтан да оныншы ғасыр­дан он бесінші ғасырға дейін Орталық Азия мен Иран әдебиеті үш тілмен қатар түсінісіп, бір кеңістікте тығыз байланысып жатты.

Қазіргі парсы ғалымдары өз мұра­лығына алған төл әдебиетінің сол кезең­нің әдеби мәнерін (стилін) хорасан (IX ға­­сырдың екінші жартысынан XI ға­сырға дейін) стилі, оны түркістандық деп те атайды. Аралық стиль Селжүк (Сельжук) дәуірі (XII ғ.), ирак стилі (XIII-XV ғ.ғ.) деп бөліп, одан бөлек тағы бірнеше кезеңге бөліп қарастырады. Біз айтқалы отырған шайырлар дәуірі осы кезеңдердің бір үзігі болса да бірегейі.

Бұл дәуірдің шайырларын иран тілінде жаз­ды деп айтудың өзі негізсіз, орта ғасыр­да түркі деген жұртты құрайтын, бү­гінгі күні әзербайжан, өзбек, түрік, қазақ, тәжік, т.б деп аталатын оғыз-түрік тайпа­ларының өкілдеріне ортақ тіл ислам ықпалымен енген араб-парсы тілдері болды.

Бұған ұқсас көріністі Еуропадан да байқаймыз. Ол елдердегі негізгі бәрі­не ортақ тіл латын тілі болатын. Енде­ше, араб шапқыншылығы мен ислам діні­нің ықпалымен келген бұл жаңалыққа біз­дерге де таңғалуға болмас. Араб тілі – ислам тілі. Парсы тілінің де кең таралуы парсылардың саяси ықпалының нәтижесінде көпке дейін мемлекеттік тіл ретінде ғылым мен әдебиеттің тілі болып қалыптасты. Сол кезеңнің жыр күмбезін тұрғызған ақындар оның іргесін осы тілдермен қатар өрді. Олар да араб, парсы тілінде жазып қана қоймай, оған қоса өз тілдерінің төрге шығуына атсалысып, сөйтіп ана тілінде жазылған мұрасын қалдырды. Сол кезеңнен қалыптасқан шайырлық жолдың арнасы кеңейіп одан кейінгі пайда болған елдердің әдебиетінің іргетасын қалыптастырды.

Қазақ жеріндегі Шығыстың соңғы шайыры – Абайдың да алғашқы әрі маңызды мектебі осы шығыстық дәстүр.

Абай үшін әсіресе Физули мен Науаи­дің жолы бөлек болса да, шәкірт Абай: «Физули, Шамси, Сайхали, Науаи, Сағ­ди, Фирдоуси, Қожа Хафиз – бұ һәм­мәси Медет бер я шағири фәрият» деп ұлы­лардың есімін аузына алып, рухына сиынғанда бүкіл Шығысты, классикалық әдебиетті тұтас алып тұр.

Біздер де осы қысқа әңгімемізде түрік­термен қатар әзербайжандар да үкілеп жүрген Сағди, Хафиздардың қал­дырған ғазалдарын маржанға айнал­дырған Физули туралы айтпақпыз.

ХІХ ғасырдағы еуропалық физули­танушылардың үлесін есепке алмай, ға­лым­дардың зерттеуін біршама шол­ға­нымызда өткен ғасырдың 80-жыл­дарына дейін бұл саланың әзербай­жан­дық бағытында аса қомақты еңбектің болмағанын білдік. Тек ақынның 500 жыл­дығымен шайыр шығармашылы­ғы­на жаңаша рухани серпіліс берді. Сол кездері шыққан әдебиеттанушы, академик М.Джафар «Физули өзінің 500 жыл­дығын күтіп отыр» деген ұран­мен қо­ғам­ның назарын ақынға аударт­қан мақала жарық көреді. Онысы көп жыл­ғы үнсіздіктен кейін дабыл қаққан ныса­на­лы мақала ретінде физулитанудың жаңа тынысына дем берді. Мына үзіндіні оқи отырыңыздар:

«...Бес жүз жыл бұрын Әзербайжан поэ­зиясының аспанында күн көтерілді. Бес жүз жыл бойы бұл күн осылай жар­қырап тұрды, сөнбейді, адамдардың жү­регі мен санасын жарқыратады, үміт­сіздерге үміт береді, надандықтың қараң­ғысында адасқандарға жол көрсетеді, бей­қамдарға даналығын үйретеді, оқырманға рухани, ізгілік нәрін береді... Бұл күн – Физули! Жанның жыршысы – Физули! Жан дос, сыр сақтаушы сенімді, арлы ақын. Мәжнүн сияқты мұңға бөленген, нәзік Ләйлідей сағыныштан сарғайған, Физули! Поэзиясымен әлемді таңғалдыр­ған Физули! Әр сөзі – батырдың демі! Сыр­шыл нәзік өлеңнің шебері – Физули!».

Классикалық поэзияның негізін қала­ған Физулидің толық аты – Мұхаммед Сүлейменұлы қазіргі Ирактың Кербала қаласында Ақ-Қаңылы династиясы дүрілдеп тұрған шағында дүние есі­гін ашып­ты. Дәл жылы анық болмаса да, рес­ми түрде 1498 жылы туды деп есеп­телінеді. Физули өткен дүние орта ғасыр­лық аумалы-төкпелі ұлы өзгерістермен тура келген екен.

Әрине, ғасырлар қойнауында қалған ақын ғұмырын көз алдымызға елес­тету үшін оның өткен заманының жылна­ма­сынан аттап өте алмаймыз. Сол қағида­мен жазушы-ғалым Ислам Жеменей бы­лайша таратады. «Заманының таны­мал шежірешісі Әбу Насыр Сам мыр­­за­­ның (1515-1566) парсы тілінде жа­зыл­ған «Сам­ның шежірешісі» атты кіта­бында сол кезеңде және одан ертерек өмір сүр­ген 722 ақынның өмірі мен шығар­ма­шы­лығы туралы мәлімет берген. Сондағы мә­ліметке қарағанда, Физули Бағдади өмі­­рінің басым бөлігі Бағдадта өткен».

Физули – тахаллус, яғни ақынның лақап аты. Ислам Жеменей: «Физул араб тілінде «тілі ұзын, біреудің ісіне орынсыз араласушы кісі» деген мағына береді. Бұл сөз парсы тіліне де еніп, «Физули» түрінде де қолданыла бастаған. Мұндағы мағынасы да сол – «сұқтанып біреудің ісіне араласу» дегенді білдіреді».

Ал ақынның өзі парсы диванында ­мынадай жазба қалдырыпты. «Бірінші­ден, мен өзімді замандастарымның ішін­де бірегейі болып көрінгім келді. Екінші­ден, мен барлық ғылым мен білімді бойына сіңіріп және осыны білдіретін бүр­кеншік ат тапқан адам болуға тырыс­тым. Өйткені «физули» сөздікте ғылым мен білімнің жиынтығын, ал халықта «фиузули» сөзі қалыптасқан мінез-құлық әдебіне, қабылданған ереже-дәстүрлерге қарсылық, оппозицияны білдіреді» деп түсіндіреді.

Бұл дегеніміз, қарапайым тілмен айтқанда лақап атын бәйіттің кім жаз­ғанын білдіру үшін кейде өзіне қарата бір жол қосып бәйіттің соңына қосып отыр­ған. ХІІ ғасырға дейін бұл әдісті тек сопы­лық поэзиясында ал одан кейінгі дәуір­лерде басқа да ғазалшылар қалауына қарай қосатын болған.

Ал ақынның Бағдадта тууы туралы әзербайжан ақыны Анар «Ақын мұңы» атты еңбегінде түсіндіріп, тимурид­тер мен моңғол шапқыншылығы кезінде көп­теген әзербайжанның Бағдадқа үдере көшкенін жазады. Анар сол еңбегінде Физулидің әкесі Сүлеймен де бәлкім тимуридтер дәуірінде Бағдадқа көшіп келген болар деп болжам айтады. Севефидтер тұсында Бағдад пен Әзербайжан ара­сында байланыс нығайып, соңғылар­дың саны артып, тұрған аумағы кеңейе түскен. Бағдадта әзербайжандардың саны арабтардың санымен арта түсуі әзер­байжан тіліндегі әдебиеттің дамуына сеп­тігін тигізді дейді.

Ислам Жеменей аталған кітабында Физулидің отбасы туралы мына мәліметті келтіреді: «Физули жайында дерек берген оқымыстылардың бірі Садық бек Афшар (1533-1610). Ғалым өзінің парсы тілінде жазған «Мәжма әл-хауас» кітабының 103-бетінде: «Физули Һилле қаласында дүниеге келді. Аталған қалада әкесі сот болған. Сонда оқыған, кейін Бағдадқа көшкенде оқуын жалғастырған. Оның танымал ұстаздарының бірі – шайырлардың патшасы атанған Әбибі деген кісі болған. Физулидің арғы тегі оғыздың жиырма екі тайпасының бірі – Байаттан шыққан. Бағдадта жетпіс үш жасында қайтыс болды» деп жазады.

Сонымен тарихи деректер бойын­ша 1508 жылы Севефид (Сәфәви) мем­лекетінің құрамына енген Бағдадты билеген Шах Исмаил Хатаи Неджеф қаласына және ақынның туған жері Кербалаға көп көңіл бөледі. Алайда шығармаларымен аты шыға бастаған Физули патша са­ра­йы­нан өзін аулақ ұстаған. Тілі өткір ақын­ды севефид сарайы да назарына алып, маңына жолата қоймаған. Өзінің замандасы әрі сарай ақынына жіберген бір өлеңінде Физули өзінің сарайдан алыс екенін айтқан екен. Тағы бір өлеңін­де, севефид сарайын тілге тиек ете отырып, ол шахтарға деген разышылықтың ауырт­палығын көтере алмайтынын жет­кізеді. «Егер билеуші маған назар аудармаса, мен оған ризамын. Яки ол өзінің жақсылықтарының ауыртпалығы менің кедейлігімнің жүгінен әлдеқайда ауыр болатынын білген болар» деп жазыпты.

1534 жылы Бағдадты Осман импе­риясы басып алады. Севефидтерге иіме­се де өз заманында ақын Сүлеймен Ка­­ну­­ни сұлтанға, Ибрагим паша, Аяз па­­шаға, Мехмет пашаға басқа да ақын­ның еліне кейінірек келген билік басын­дағы әміршілеріне қасидаларын арнайды. Сонымен бірге оның Осман импе­рия­сының сарай ақындары Хаялы мен Таш­лыджалы Яхья бектермен үзең­гілес бол­ғанын білеміз.

Физули шығармашылығының еуро­палық зерттеушілерінің бірі Станисла­ва Пляс­ковицка-Рымкевич ақын тегінің түркі екендігін Мехмет Фуат Көпрілі дәле­ліне сүйеніп, түріктің «кей деректерде оғыздың байат тайпасынан еді» дейді. Ол «Физулидің түрік шығу тегі туралы келесі факт куәландырады: ақын­ның түрік диваны тілі, мазмұнының өзіндік ерекшелігі, формасы және ерекше поэтикалық бейнесі тұрғысынан парсы диванынан асып түседі» деп қисындай­ды. Айтпағымыз, сол кезеңдегі түбі бір түркілікті бөліп-жарудың қажеті аздығы болса, екінші жағынан араб-парсы поэ­зиясына қан жүгіртіп, жандандыра түс­кен ақын жүрегіндегі түркі болмысы­ның ықпалы екенінің бір дәлелі болмақ.

Физулидің араб-иран-түркі тілді әде­би қауымның басында болғанын мы­на сөзімен де жеткізуге болады. Физули өзі­нің бір жинағының алғы сөзінде: «Түр­­кілер арасында көптеген лайықты адам­­ы бар болса да, бірақ сіз сияқты барлық тілді жетік білетін бірде-бір адам жоқ кезеңде араб пен парсылардың ара­сындағы Сөз Патшалығында үстемдік біртіндеп сізге өтті. Жаратқан иеміз, нәзік рухты поэзияның гүлзар бағынан шыққан диванның бүршігін түркі халқының өзінен айыра көрмесін!» деген досының сөзін қимай соның дегенімен осы жинақты құрастырғанын айтыпты.

Құдіретті тілдің арқасында Физули парсытілді ақындардың алдында жар­қыраса, түркі тілдес елдердің классикалық әдебиетінің негізін де қалап кетті. Сол еңбегіне қарай, ХІХ ғасырдан бастап шығармашылығы жан-жақты зерттелді.

Жалпы артында қалған қолжаз­ба­ларын салыстыра оқып-талдап, бар мұ­расы түгенделген ақынның арманы жоқ шығар. Ресей шығыстанушысы Ев­гений Бертельстің айтуынша, Еуропада ақынның қырықтан астам қолжазбасы сақталған екен. Ақынның әзербайжан, парсы және араб тілдерінде жазылған 16 шығармасы осы күнге жеткен. Е.Бер­тельстің айтуынша, оның барынша жи­нақталған шығармаларының көшірілген уақыты 1522 жыл. Бакуде сақталған ең көне диванының (жинақ) қолжазбасы 1572 жылды көрсетеді.

Шығыс шайырларының бірден-бір зерт­теушісі Е.Бертельс: «Түркі ақындары­ның ешқайсысы да дәл Физулидей еуро­палық ориенталистердің де, өз отан­дас­тарының да жоғары бағасына ие бол­ға­ны жоқ» деген қорытындыға келеді. Ол И.Хамер-Пургштальдан бастап (аустрия­лық тарихшы-шығыстанушы Йозеф барон фон Гаммер-Пургшталь (1774-1856) және М.Хартман (неміс шығыстанушы­сы Мартин Хартманн (1851-1918) және Э.Г.Гиббо (шотландтық шығыстанушы, алты томдық «Османлы поэзиясы­ның тарихы» атты іргелі еңбектің авторы) мен Элиас Джон Вилкинсон Гиббпен (1857-1901) тұйықталатын ғалымдар шо­ғыры осы ұлы ақынның өзіндік ерек­ше­лігі мен шынайылығын дәріптеді және оның шығармашылығына деген сүйіспеншілігін мүмкіндігінше бейне­леуге тырысты» дейді.

Ақын шығармашылығын зерттеуді еуропалықтар бастап, түркиялық ғалым­дар індете қазып, өткен ғасырдың ортан бөлігінен асқанда әзербайжандық ғалымдар да бұл іске белсене кіріседі. Бәлкім алдағы уақытта осы кеңістіктегі түркітанушылар бірлесе атсалысып орта ғасырлық шайырлар дәстүрінің байланысын жан-жақты зерттеп, қазіргі ұлттық поэзиямыздың қадір тұтар шыңына қайта шығарар деген үміт де жоқ емес.

Осы күнге дейін жарық көрген дүние­лерді парақтай отырып, аты белгілі физу­литанушылардың пікірлерін салыстыра қарағанда, ақынның түп-тұқиянына қатысты тұсында ғана емес, оның діни танымына тұрғысында пікірталастар айналып келіп бір арнада тоғысқандай.

Рас, біздердің Абайды «сопы» қыл­ғымыз келгеніндей, кейбір ғалымдардың Физулиді сопылардың қатарында кө­ріп, енді бірі мүлдем жақындатпауға ты­рыс­қанын байқаймыз. Абайдың шы­ғыс­тық дүниетанымын зерттеген еңбе­гін­де ғалым Ислам Жеменей Физули шы­ғармашылығының бұл сипатына бы­лайша баға береді: «Лирик ақын бола тұра, оның Тәңірге ынтық екені өлең жол­дарынан айқын аңғарылады. Мұхаммед Физулидің Тәңірге арнаған сопылық поэзиясының құндылығын ба­ғамдаған ғалымдар оны «Анадолы, бү­гінгі Түркияның әйгілі сопы ақыны Жүніс Емреден (1238-1320) кейін сопы­лық сарында жырлаған ең көрнекті ақын» деп білген.

 Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ