Материалдық табыстардың мемлекеттің рухани санасына тәуелділігі құбылысын осы өзара диалектикалық байланыстан байқаймыз. Ал халықтың ұлттық бірегейленуіне елеулі ықпал ететін тілдік бірігумен қатар маңызды фактор – халықтың тарихи санасының қалыптасуы. Халық өзінің өткен тарихының объективті шындықтарын, кемшіліктерін, қателіктерін біліп, оның жетістіктері рухында тәрбиеленуі аса маңызды. Өз тарихынан сабақ ала білген халықтар ғана өркениеттің биік сатысына көтерілетіндігін әлемдік тәрбие үнемі дәлелдеп келеді. Саналы, білімді, тарихын бойына сіңірген халықтар озық, бәсекеге қабілетті мемлекеттер құруда. Ал жалғандыққа, мақтанға, тарихты бұрмалауға ден қойған халықтар мемлекеттілігін жоғалтуда. Мұндай жағдайды Кеңес Одағының күйреуінен жақсылап түсіндік, көрдік. Тек жақсылықтар мен жетістіктерді марапаттап, қателіктер мен кемшіліктерді жасырып дамыған мемлекет құра алмайтындығымыз объективті шындық.
Сондықтан қазіргі кезеңде кеңестік кезеңнің бұрмалаулары мен қателіктерінен арылу абзал. Социализм құрылысы әлемдік дамудың моделі ретінде өзін ақтаған жоқ. Жалпыхалықтық меншік, орталықтанған билік, ұлттық ерекшеліктерді жоятын халықтар достығы идеологиясы дұрыс болмай шықты. Демек қоғамдық ойда бүгінгі күні әлемдік коммунистік қозғалыс өкілдері ұстанып келген адамзат дамуындағы қоғамдық-экономикалық формациялар концепциясы да өзін ақтаған жоқ. Социализм, дамыған социализм, коммунизм қоғамдары болмайтындығы, утопиялығы анық болды. Қытайдағы социализмді шын мәніндегі жақсы қоғам деп айтуға ауыз бармайды. Бұл үлкен елде де тоталитарлық социализм орнатылды, аз халықтар қудаланды. Қазақ халқына мұндай формациялық даму, таптық құрылыс тек трагедиялар әкелгені тарихи шындық.
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаласында: «Алдағы төртінші онжылдықтың бізге жүктейтін міндеті – қуатты елдің иесі және кемел халық болу. Бұл жолда саяси-экономикалық реформаларды және сананы жаңғырту үдерісін жалғастырып, заман талабына бейімделген ұлттың жаңа болмысын қалыптастыруымыз қажет», деп жазды. Демек Қазақстан халқының дұрыс ойлауын, әлемдік өзгерістерге жауап беруге қабілетін көтеру маңызды. Бұл міндетті шешу ел халқының тарихи санасының объективті шындықтарды білуіне, тануына тікелей тәуелді. Қазақстан қоғамы планетарлық интеграцияның, мемлекеттердің, халықтар мен мәдениеттердің унификацияланып, бірегейленуін жақтайтын мондиалистік концепцияларды басшылыққа алуы керек пе? Әлде біздің артта қалған халықтардың эволюциясын жылдамдатуға дамыған халықтар көмек берулері керек деген концепцияны ұстанамыз ба? Мүмкін өркениеттік концепциялар дұрыс шығар? Мәдени-тарихи заңдарға сәйкес өркениеттер пайда болады, дамиды және күйрейді. Бұл концепцияны ұстанушылар әлемде 15-20 өркениет аймақтары бар деп есептейді. Немесе біздің қоғам плюралистік даму концепцияларын ұстануы керек болар? Ол бойынша әлем көптеген өзінше дамитын құрылымдардан тұрады. Олардың әрқайсысының өз жолы бар. Олар гүлденеді, біртіндеп солады және күйрейді. Алайда күйрегеннің орнына жаңа қоғам келіп, үздіксіз эволюциямен тарих қайталанып отырады. Марксистер болса адамзат тарихын қоғамдық-экономикалық формациялардың революциялар нәтижесінде ауысуы деп біледі.
Сонымен тарих ғылымында адамзаттың даму заңдылықтары турасында бірауызды пікір жоқ. Біздің ойымызша, Қазақстан ғалымдарының басым көпшілігі адамзат дамуындағы өркениеттер концепциясын дұрыс деп есептейді. Қазақстан Шығыстық түркі өркениетінің құрамдас бөлшегі, мемлекет жасаушы қазақ ұлты ислам өркениетінің аясына енуде. Сонымен қатар Қазақстанда Батыс өркениетінің ықпалы күшті. Демек Қазақстан өркениеттер тоғысындағы мемлекет. Соңғы жылдары Қытай өркениетінің елімізге әсері күшейіп келе жатқандығы шындық. Қазақ жері тілдердің, мәдениеттердің, дәстүрлердің тоқайласу аренасына айналып отыр. Қазақстанға – өзіне тән даму моделін таңдау маңызды. Ондағы мақсат – жұтылып кетпей, елдікті сақтау.
Міне, осындай аса күрделі рухани ахуал жағдайында қазақ халқының ұлттық болмысын сақтау, оның ұзақ тарихи кеңістікте өмір сүруін қамтамасыз ету, қоғамдық қатынастардың барлық саласында бәсекеге қабілетті мемлекет құру маңызды. Ол үшін қазақ халқы мен кіммін, қайдан шықтым, қайда бара жатырмын деген сұрақтарға жауап бере алуы тиісті. Өз тарихын терең білген халық қандай да болсын қиын-қыстау жағдайлардан жол табуға, қайшылықтарды шешіп, қателіктерді түзеуге қабілетті болмақ. Осындай тағдырлық міндеттерді орындаудың тиімді шараларының бірі заманауи талаптарға жауап беретін Қазақстан тарихының 7 томдық жаңа академиялық басылымын дайындау жұмысы. Қазақ елінің тарихы болған шындықтарға сәйкес, отарлаушы көзқарастардан және еуроцентристік концепциялардан тазартылып жазылуға тиісті. Кеңестік кезеңде қазақ халқы барлық жетістіктерге орыс халқының көмегінің арқасында, Батыстық даму модельдерін пайдаланып қана қол жеткізді деген қате, біржақты идеялар үстемдік етті. Қазақ халқы егемен ел болғаннан кейін осындай идеялардан арылып, тарихи шындықтарды қалпына келтіруді қолға алудың маңызы артуда.
Қазақстанның тарихшылары ғылымның соңғы жетістіктерін пайдалана отыра 7 томдық «Қазақстан тарихы: ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін» академиялық ғылыми еңбекті әзірлеуге кірісті. Маңызды ғылыми жобаның басталғанына жарты жылдай уақыт өтті. Жұмысқа 200-ден астам білікті тарихшы ғалым қатысып отыр. Олар бұл жобаны ғылыми басылымды жазуды сараптаған, талқылаған бірнеше дөңгелек үстелдер, конференциялар өткізіп барып бастады. Талқылау барысында тарихшылар жоғарыда айтылған қоғамдық даму туралы концепцияларды Қазақстан тарихында пайдалану мәселелерін көтерді.
Әрине, метрологиялық, танымның жолын айқындайтын идеялар мен концепциялар болмайынша жаһандық өзгерістерді түсіну мүмкін емес. Сондықтан заман, уақыт, дәуір, кезең, саты сияқты тарихи мерзімдер шеңберін дұрыс анықтап алу маңызды.
Мысалы, Қазақстанның патшалық Ресей өкіметі мен Кеңес Одағы құрамында болуы, оның бодандық тәуелділік жағдайындағы тарихы – қазақ халқының бодандық кезеңі деп зерттеу абзал. Ал қазіргі дамуымыз тәуелсіздік кезеңі. Тәуелсіздік ғасырларға созылғанда, ылайым солай болсын, бұл құбылыс тәуелсіздік дәуіріне айналмақ. Кезең де, дәуір де заман мен уақыт шеңберінде өтетіні ақиқат. Демек бүгінгі ұрпақтың міндеті – тәуелсіздік кезеңін тәуелсіздік заманына айналдыратындай жүйе құру.
Келесі міндет, Қазақстан тарихындағы қазақ халқының ерен жанкештілігін, өмірге құштарлығын, жерін қорғаудағы, мемлекеттілігін нығайтудағы, өмір сүру мәдениетін ұдайы жетілдірудегі қызметін көрсету. Еуроцентристік ойлаушылар Қазақстанның мемлекеттілігі Қазақ хандығымен ғана шектелді деп есептейді. Тарихи шындықта протоқазақтар мемлекеттілігі біздің заманымыздан жүздеген жыл бұрын басталған. Бүгінгі қазақ жерінде бірімен бірі сабақтасқан 20-дан астам мемлекет өмір сүрді. Алайда олардың халқы қазақ тілінде сөйлеп, қазақ мәдениетін ұстанған бір ғана қазақ халқы болды. Қазақтардың қазақ жеріндегі өмір сүру уақыты протоқазақтардан 6,5-7 мың жылдан астам бұрын басталып, үзілмей келе жатқандығын тарихи антропология ғылымы толық дәлелдеп отыр. Демек басым державалар өкілдерінің «қазақ өз жерінде қонақ» деуі ақылға сыймайтын жалған ақпарат. Әлемдік өркениетке қазақ этносы жылқы мәдениетін, арбаны пайдалануды, қайқы қылышты, үзеңгіні т.б. озық үлгілерді енгізуімен де ерекшеленеді.
Қазақ тарихы – тәуелсіздік пен еркіндік жолындағы күрестер тарихы екендігі ақиқат. Әсіресе, бодандық езгіге қарсы көтерілістер көп болды. Олардың 372-сі белгілі. Қазір Шығыс Түркістандағы қазақтардың көтерілістерін зерттеудің маңызы артуда. Соңғы көтеріліс – Алматы қаласындағы 1986 жылғы желтоқсан айындағы қазақ жастарының Мәскеудің зорлық саясатына қарсы көтерілуі. Ресми құжаттарда Желтоқсан көтерілісін Желтоқсан оқиғасы деп атайды. Кеңес Одағының жүйелік дағдарысын бастаған бұл көтеріліске 30 мыңнан астам жас қатысып, оларды жазалауға 25 мыңдай әскер мен жасақшы жұмылдырылғаны белгілі болды. Екі жақтан 60 мыңға тарта адам қатысқан, ондаған адам қаза болған Желтоқсан қалай көтеріліс болмайды деп есептейді қазақ тарихшылары.
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының басшылығымен жазылатын 7 томдық іргелі зерттеуде жаңаша қаралатын мәселелердің кейбірін ғана атадық. Халықтың тарихи санасын тәуелсіздік пен мемлекетшілдік рухында тәрбиелейтін жаңа еңбек ойдағыдай жазылсын деп тілейік.
Сайын БОРБАСОВ,
Ш.Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институты директорының кеңесшісі, саяси ғылымдар докторы, профессор
