Шынымен де, несі бар екен ақынның... Ал біздің онда неміз бар дейсіз ғой!? Жас қыздың суықтан қорғану үшін емес, сән үшін таққанын шайырдың өлеңінен-ақ аңғаруға болады. Көзге оттай басылған сол әдемі матаның тарихын тарқатсақ па деп отырмыз. Бұдан кейін оған Ләйләнің не қатысы бар деп көріңіз...
Шарф не болмаса галстук болсын, бұлар – адам өмірінде эстетикалық рөл атқаратын ерекше дүниелер. Олардың байлану тәсілдерінде, түр-түсінде, формасында, сан алуандығында өзіндік мән-мағына жатыр. Бірі білсе, бірі білмес, галстук безендіру құралы болса, шарф суыққа тоңбау үшін арналған зат. Кейінгі уақытта оның сәндік бұйым ретінде маңызы артып, үлкен подиумдарға шыға бастады.
Осы тұстан артқа шегінейікші. Қытай императоры Хуан Дидің қабіріндегі жауынгерлердің әйгілі терракоталық мүсіншілеріне назар салыңызшы. Онда ұзын орамалдардың алғашқы прототиптерін көруге болады. Жауынгерлер мойындарын сұлулық үшін емес, суық пен желден қорғау үшін жапқан. Оңтүстік Италиядан солтүстікке, яғни Германияны, Галлияны, Англияны жаулап алу үшін аттанған римдік легионерлер мойындарына осындай ұзын орамал ораған. Мәселен, Траянның колоннасында мойындарына орамал байланған сарбаздардың бейнелері сөзімізге дәлел бола алады. Римдіктер бұл киімді fokale деп атаған, латын тілінен аударғанда «фокус» – ошақ деген мағынаға саяды. Мұны тек әскери жорықтарда ғана емес, сонымен бірге денсаулығын сақтау үшін суық күндерде де пайдаланған екен.
Ренессанс дәуірінде «мойынға арналған киім» өз функциясын кеңейтті. Ханым біткеннің шкафы жұқа орамалға толды. Тіпті бірте-бірте жеңіл матадан жасалған жолақ орамалдар иыққа дейін созылып жатты. Кейіннен «горжетка» (фр.«gorge» – «тамақ») деген атпен белгілі үлбір орамалдар пайда болды. Оларды жануарлардың терісінен жасады. Мұны 1805 жылы жазылған француз суретшісі Жан Огюст Доминик Энгрдің «Мадемуазель Ривьердің портреті» атты картинасынан байқауға болады. Ол аз десеңіз, италиялық суретші Франческо Пармиджаниноның «Антея» туындысы негіз бола алады. Горжеткалар әдемі не жылы ғана емес, қыз-келіншектердің шаш үлгісімен және көйлектерімен сәйкестендіріліп тігілетін болды. 1676 жылы «палантин» деген атпен тағы бір түкті шапанша пайда болды. Оны неміс курфюсті Пфальцтың әйелі сәнге айналдырды. Иығын толығымен жауып тұрған бұлғын терісінен жасалған керемет жамылғы әлемді бірден өзіне баурап алды. Арулар мерекелік кештерге палантин киіп баруды мақтан тұтты.
Палантиндер мен горжеткалардың XIX ғасырдың басында танымалдылығы тіптен арта бастады. Әйелдер иығы ашық көйлектермен осындай шарф тектес ұзын орамалдарды мойындарына орай бастады. Дегенмен де оның себебі басқада еді. Қыс келгенде тамағына суық тиіп, бойжеткендер әртүрлі сырқаттарға шалдыға бастады. Сондықтан арулар тамағын қорғайтын қолайлы аксессуар осылар деп таныды. Сөйтіп, XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында горжеткаларға ұқсас мойынорағыштар қайтадан сәнге айналды. Францияда оларға «боа» деген жаңа атау берілді. Латынша «боа» – су жыланы. Сонымен бірге олар тек жүннен ғана емес, құс қауырсынынан да боа жасай бастады. Ұзын боаларды әдетте үлкен ханымдар кисе, ал жас әйелдер алдыңғы жағынан атласты лентамен байланған қысқа үлпілдек шарфпен тамақтарын жауып жүрді. Қауырсынды боа сәні Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен аяқталды. Бүгінде бұл экстравагантты киімді негізінен телеарнадағы шоу хабарлардан көріп қалуыңыз мүмкін.
Жүнді боаларға келетін болсақ, 1960 жылдардағы «жастар төңкерісіне» дейін сәннің символы ретінде қала берді. Мейрамханаға не театрға барған сұлулар сырт киімін шешкенімен, кешкі көйлектің үстіңгі жағына оралған боаларды өздерімен бірге қалдырды. Мәселен, «Көктемнің 17 сәті» фильміндегі мойынына өте күлкілі манипуляция жасаған математиктің сүйіктісін есіңізге түсіріңізші. Осы көріністен-ақ аңғаруға болады. Міне, осылайша, қытай жауынгерлерінің мүсінінен бастау алған үлбір орамалдар палантин мен горжеткаға телініп, бертінде боаға ұласып, XVIII ғасырдың соңында шарфқа айналды.
Орыс халқы шарфты бастапқыда мойын жылытқыш ретінде қарастырды. Ал әскерилер таққан жылы белбеу немістің Scharpe, поляктың Szarfo сөзінен шыққан, яки «әскери белбеу» деген мағынаны білдіреді. Мұны Петр I енгізген екен. Содан кейін бұл жұқа белбеу офицерлік шеннің белгісі ретінде иықтан жамбасқа дейін киетін күміс түсті мата жолағына өзгерді. Павел I бұл әдет-ғұрыпты жоюға тырысқанымен, офицерлердің жарлары әрі қарай сәнге айналдырып әкетті. Айтпақшы, сіз сол ұзын шарфтың орыстың ұлы ақыны Сергей Есениннің сүйіктісі Айседора Дунканның ажалына себепкер болғанын білесіз бе? Балеринаның мойынорағышы көлік дөңгелегіне оралып, иесін тұншықтырып өлтірген. Мұндай да жайттар кездеседі. Әйтсе де, шарф ғасырдан ғасырға аттап, өз биігінен еш уақытта түскен емес.
Шарф тағуға келгенде әйелдерден ерлер де қалыспайды. XIX ғасырда ашық түсті жұқа жібек матадан тігілген қысқа орамалдар әлемге кеңінен таралды. Оған, әсіресе, революционерлер қатты қызықты. Сол кезеңде сондай жұқа да шырайлы шарфтар «еркін ойлаудың» белгісі ретінде сипатталды. Қарапайым жұмысшылар да шарф тағуды жөн көрді. Себебі жейдесінің жағасын таза ұстауға мойынорағыштардың септігі тиді. Оның функциясы күннен күнге артты. Белгілі бір ұйымның не қоғамдастықтың эмблемасы ретінде де қызмет атқарды. Ағылшын жабық мектептері мен университеттерінде студенттердің деңгейін бағамдау үшін академиялық шарфтарды пайдаланған. Бұл тұста атақты Гарри Поттердің киімі еске түседі.
Егер де дейміз-ау, жыр қағаны Жұматай Жақыпбаевтың Ләйләға арнаған осы бір өлеңін оқымасақ бұл мақала жазылар ма еді, жазылмас па еді. Алқызыл шарфты айтып отырып, хәл-қадірімізше оның шежіресін тарқатуға тырыстық. Қазақтың тағы бір аяулы ақыны Кеншілік Мырзабек «Түбіт бөкебай тартқан ботам-ай» деп арудың жанарынан жыр өретіні бар. Бізді де шабыттандырған сол сұлудың көзқарасы мен мойнына үйлесе қалған шарфы еді. Сосын ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың мына бір өлеңі.
Сен маған шарфыңды бер,
шарфыңды бер,
Сыйыңа сый жасаймын, нарқымды көр,
Қарызыңды мың есе қайтармасам,
Шапалақпен жағымнан тартып жібер.
Сен маған шарфыңды бер,
шарфыңды бер,
Сырдың желі мойнымды
шарпып жүрер,
Алатаудың арда өскен тентегімін,
Қайырымды құрбыңның нарқын білер...
Сол айтайын дегеніміз.
