Ресейліктер үшін «Қазақстанда туған», қазақтар үшін «Мәскеуде тұратын» екі елдің сурет өнеріне ортақ шебердің шығармашылығына да оның бұл ерекшелігі таңбасын салмай қоймаған. Екі ел, екі үйдің арасындағы кеңістікте өмір сүретін қылқалам шеберінің ұлттық драмадағы даңқты тұлғалардың баласы бола тұрып өнерден қашық тәрбиеленуі мүмкін еместігі балалық шағында-ақ белгілі болған еді. Театрдың отымен кіріп, күлімен шығып, бар өмірі сахнада өткен ата-анасына еріп, балалық шағын шымылдықтың сыртында өткізген Шыңғыс тіпті Әзірбайжан Мәмбетовтің репетицияларына қатысып, көрермен алдында өнер де көрсетіпті. Әке-шешесі Иннокентий Смоктуновский, Олег Янковский, Анна Маньяни, Анна Жирардо және басқа да аты аңызға айналған әртістердің актерлік ойынын үлгі етіп, кішкентай ұлдарының бойына нағыз өнерге деген сүйіспеншілікті сіңіруге тырысып бағады. Алайда ата-анасы құлағына қанша құйса да, олардың ұзын-сонар монолог жаттап, бірде жылап, бірде күліп, күні-түні сахнаға дайындалатын жұмысын азапқа балаған Шыңғыс актерлік өнерден саналы түрде бас тартып, өз таңдауын жасайды.
Буырқанған бояулар әлеміне бой ұрады. Алайда ананың сүті, әкенің қанымен берілген, жөргегінде жатқаннан бейсаналы түрде зердесіне тоқылып, адами болмысының қалыптасуына ықпал еткен өнерден біржола алыстап кете алмады. Шыңғыстың бүкіл туындысынан Шығыстың лебі есіп, театрдың жанға жайлы жұпар иісі аңқып тұрады. Алматы жұртын Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінің галереясында ұйымдастырылған «Көшпенділер философиясы» атты авторлық көрмесіне шақырған Шыңғыс Ноғайбаевтың туындыларындағы персонаждар тізбек құрап тап осы қазір театр сахнасынан түсе қалғандай әсерге бөлейді. Театр – Шыңғыстың қанында екен. Актерлер отбасында дүниеге келген ол театр өмірінің ахуал-аурасын өз кескіндемелеріне көшіріп апарған. Әкесі Ыдырыс пен анасы Фариданың миллиондарды бас идірген ұлы өнері ұйықтап кетпей, оның он екі мүшесі мен алпыс екі тамырында атой салып ойнап жатыр екен. Дегенмен мынау «Көшпенділер философиясы» деп атаған ауқымды көрмесі адамның өз тегінен ажырамайтынын тұспалдап тұрса да, екі елдің ортасында өмір сүретін суретшінің көзқарасындағы полимәдениет сарынын, яғни күллі адамзаттық құндылықтарды жырлауды мұрат еткен қолтаңбаны, азаматтық пафосты аңғармау мүмкін емес.
Көрмеге автордың 40 шақты картинасы қойылған. Негізінен, литографиялық туындылар. Оның туындыларының сюжетінде бір суреттен екінші суретке көшіп жүретін образдар өте көп. Кескіндемеде өмір сүретін адамдар табиғатпен және жануарлармен үйлесім тапқан. Суретшінің картиналарындағы адамдарды өмірімізде күнде кездестіреміз, бірақ өте сирек кездестіреміз, тіпті мүлде кездестірмеуіміз де мүмкін. Осы қайшылықты түсіну мүмкін бе? Бұл кейіпкерлер шебер қиялының шөлді әлемінде жаратылғандай. Шыңғыс әлемі қоғамнан жырақ «өз ортасын» жасап, өзін бір елге немесе бір қалаға тәуелді етуге бағыттайтын «түсінікті» қалыптан бойын аулақ салады. Автордың графикалық жұмыстары нобай түрінде жазылған. Қылқалам шебері әр туындысында сюжеттің құпия мағыналарын түріп беретін туынды жасайды.
Ә.Қастеев атындағы Өнер музейінің ғылыми қызметкері, көрменің кураторы Әйгерім Айдарбек Шыңғыс Ноғайбаев туындыларының ерекшелігін жан-жақты безбендей тұрып, «оның шығармалары жұмбақ пен жырақтыққа толы. Ноғайбаевқа көшпелілер дәл осылай көрінеді. Сюжеттер баяндау сипатында болғанымен, автордың әзіл-оспағын баса көрсететін иронияға толы» екенін айтады. Төрткүл дүниеге, төңірегіне аздаған әжуамен, жеңіл мысқылмен қарағандықтан оның туындылары арт-хаус стиліндегі анимациялық фильмдердің сюжетіне, яки карикатуралық журналдардағы сайқымазақ бейнелерге көбірек ұқсайды. «Махаббат гимні» картинасында да жылылықтың лебі бар. Сезімге мықтап маталған екеу махаббаттың тұтқынына айнал-
ған, мойындарына түскен тұзақ оларды бүгін-ертең босатпайды. Әзілмен басталып, шынайы сезімге ұласып кеткен қарым-қатынасын екі ғашық өздері де түсіне алмай дал болған сәт нысанаға дөп тиген.
Шыңғыстың «Хлопушка. Киносъемочная группа» деген картинасының алдында көбірек бөгелдік. Ақ-қара түсті мынау картина оның 1994 жылы қазақстандық кинорежиссер Әмір Қарақұловтың «Голубиный звонарь» – «Көгершіндер қоңыраушысы»» фильміндегі Тимур деген басты кейіпкерді ойнап, Италияның Таормин қаласында өткен халықаралық кинофестивальдің Гран-приін жеңіп алған кезін еске салды. Кино алаңынан көрген өзіне таныс жағдайды Шыңғыс дәл бейнелейді. Кино түсірудің бүкіл машақаты сезілетін суреттен түсірілім алаңындағы қарбалас, адам түсініп болмайтын әлем-тапырық сабылыс пен жылдамдықты сезінесің. Мұндағы қарақұрым адамдардың көптігі өз алдына, кино түсіру кезіндегі процесс, көңіл күй айна-қатесіз суреттеледі. Шыңғыстың өзіне ғана тән ерекшелігі, әр туындысына тақырып қойғанда, сол атаудың мәнін ашу үшін белгілі ақынның өлең жолдарынан, белгілі шығармалардан алынған бір үзік көркем ой-репликаны, өз тұжырымдарын ұтымды пайдаланады. Сонда оның картиналарының атауы шолақ бір сөзбен түйінделмей, сарказмға толы сюжетті ұзақ-сонар оймен ширатып, тұздықтай түседі.
Үлкен театрда тәжірибеден өтіп, Лондондағы Ковент-Гарден театры үшін сахна безендірген сценограф, литография техникасымен жұмыс істейтін суретші-график Шыңғыс Ыдырысұлы – «Болашақ» бағдарламасының стипендиаты, Қазақстан Суретшілер одағының, ЮНЕСКО халықаралық суретшілер қауымдастығының мүшесі, Мәскеу көркемдеу-өнеркәсіп институтының оқытушысы, Ресей астанасындағы танымал «Визит» галереясының тұрақты авторы. Бар өмірі алуан түрлі бояулар арасында өтіп келе жатқан бейнелеу өнерінің бірегей шебері осы уақытқа дейін 9 рет жеке көрме өткізіп, Алматы мен Мәскеуде ғана емес, Париж бен Лондонда, Прага мен Спартанберг, Гонконг пен Вашингтонда 60-тан астам көрмеге қатысқан. Белгілі режиссер Ю.Любимовтың «Тартюф» спектаклінің безендірілуін қайта қалпына келтірген де, М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының «Үкілі Ыбырай», Болат Атабаев сахналаған «Шағала» спектакльдерінің сахнасын безендірген де Шыңғыс Ыдырысұлы.
«Өнер» баспасынан шыққан «Фарида» деген кітаптағы мына жолдарды оқығанда, еріксіз көңіл толқып, бойыңды тебіреніс билейді. «Шыңғыс – театрдың баласы. Бұрынғы әңгімелерімде де айттым – 1965 жылы, театр Қазан қаласына гастрольге кеткенде дүниеге келді. Ыдырыс Қазанда той жасап, Серке ағай бастаған үлкендер есімін Шыңғыс деп қойған. Өскен-көрген ортасы театр, өнер», деп жазған екен анасы Фарида Шәріпова.
Есімін Серке Қожамқұлов қойған қос тарланның тұяғы сурет өнерінің нағыз серкесіне айналды. Ш.Ноғайбаев ұзақ жылдар бойы шыңдалған шығармашылық белестерінде бейнелеген туындыларын «Жұмбақ», «Отан», «Метродағы кездесу», «Нобай» деп аталатын төрт томдық альбом-жинаққа топтастырып, жарыққа шығарды. Бұл альбом «мен өмірге не үшін келдім?» деп басталатын өзін толғандырған сансыз сұраққа берілген нақты бір жауап іспетті. Ақ қағаздың бетінде қарындаш қуатымен салынған суреттер түрлі тақырыптағы сахна қойылымдарына, ал суретшінің өзі кейіпкерді қалауынша қозғалысқа келтіретін режиссерге ұқсайды. Өзге қанаттастары секілді кенеп, майлы бояуға әуестігі жоқ суретшінің мейлінше қарапайымдылық қағидасын ұстануында бір ғана сыр бар – өмір өте қарапайым, оны күрделендіріп жүрген адамдардың өздері. Мольберт алдында майлы бояумен емес, қара қарындашпен орындалған суреттер осылай сөйлейді. Ал үшкір қарындаштың ұшымен салынған түрлі-түсті литографиядағы өткір ойдың әділдігін, адалдығын сезбеу, сезінбеу мүмкін емес.
АЛМАТЫ
