Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Бұл 70-80 жылдары көркем әдебитеттің маңдайын жарқыратқан жарық сәуле болды. Осы күн сәулесі түскен сүрлеуге аттарын қосқан үздіктер бәйге алып, әдебиеттің беделіне айналды. Олар кімдер еді? Әрине, бәрін тізімдеп шығу мүмкін емес. Әдебиетте осы бәйгемен шығармасы қоса аталатын қаламгерлер бар. Олар: М.Мағауиннің «Бір атаның балалары», О.Бөкейдің «Қайдасың, қасқа құлыным?», Т.Нұрмағанбеттің «Қош бол, ата!» М.Қаназдың «Чика – Дабылдың баласы», П.Дүйсенбиннің «Жұлдыздар неге жылайды?», М.Қабанбайдың «Арыстан, виоленчель, қасапхана және мен», т.б. Ұ.Есдәулеттің «Қара пима» поэмасы кеңес адамының толыққанды бейнесін көрсете алмағандықтан баспасөзде жария болмай жүргенде, жабық бәйгенің сыйлығын алып, оқырманға жол тартты. Е.Раушанның «Ғайша Бибі», Б.Қошым-Ноғайдың «Жеті ертегі», С.Оспанның «Ащы қауын, тәтті қауын», т.б. поэзиялық шығармалардың тұсауы осы жабық бәйгеде кесіліп, кітапқа енді. Осы жабық бәйгенің ошағында әділдік деген бір тәтті иіс бұрқырап тұратын. Ш.Елеукенов,З.Серікқалиев, С.Бердіқұлов, С.Әшімбаев секілді әдебиет білгірлері бас қосқан сарапшылар шоғыры жастарды қолтықтан демеп, «барды бар, жоқты жоқ» деп жалтармай айтып, бірауыз болып сәтті шығарманың тұсауын кесіп жіберетін. Бұған автор да, оқырман да дән риза. Осы жолдардың авторы пақырыңыз да бұл бәйгеден кенде қалған емес. Есімнен кетпейді, бәйге алған шығармама жазылған жабық пікірді тұшына оқыдым. З.Серікқалиев «Біздің үйдің солдаттары» деген хикаятымды бірінші орынға ұсыныпты, бірақ қазылар алқасы екінші бәйгеге лайық деп таныпты. Адал пікір, алғаусыз ниеттің өзі неге тұрады. Бір ғажабы – бәйге алған соң, жабық пікірмен танысып, өзіңнің жетістігің мен кемістігіңе қанығасың. Әдебиетте қаламгерді өсіретін де осындай алғаусыз адал пікірлер емес пе? Қайбір жылы «Қала және қазақ» деген тақырыпта әңгіме жанрының ашық бәйгесі өтіп, «Жас Алаш» тұшымды дүниелерді жариялап отырды. Сонда небір ілкімді дүниелер үзеңгіге аяқ іліктіре алмай жадағай шығармалар әспеттеліп, әңгіме табиғатын төмендетті. Сөйтсек, кәсіпкер демеуші болған бәйгенің шылбыры да қожайынның қолында шырматылып тұрады екен. Көркем шығарма суреттері мен газет материалының арасына қазық қаға білмейтін сарапшылар қорқасоқтап, биліктің аузын бағып, әдебиетті шөміштен қағуды әдетке айналдырған бір заман туды. Ол заман өтіп кетті ме десек, әлі де айылын жимапты.
Біз бәйге дейміз, бұл өзі concrsus деген латын сөзі, бұған «Қазақ тілінің сөздігі» былайша түсінік береді – «қатысушылар арасынан ең лайықты үздік шыққандарын анықтауға мүмкіндік беретін жарыс». Осы сөздікте «консилиум» деген сөздің «конкурс»-пен қатар тұрғанын қарашы. Әділетсіз бәйгеден аты келмей қалып, талмасы ұстап, дәрігерлер «консилиумын» жинаған талайды көрдік. Онан кейін «коньюктура» деген сөз қоныс теуіпті. Бұл сөзге «қоғамдық өмірдің белгілі бір аумағында туған жағдай» деп түсінік беріліпті. Бәрін конкурс бастап тұр. Адам жүрген жерде тосын жағдайлар да жүреді. Бірақ әдеби процеске тосын жағдайдан гөрі тазалық керек емес пе?
Біз қазір «Жалынның» жабық бәйгесіндей майдан қыл суырған кіршіксіз конкурсты сағынамыз. Біразымызды әдебиет әлеміне аяқ бастырған осы алтын босаға, әділ адамдардың оң көзі еді ғой. Түгел сөздің түбі – дәл осындай әдебиетке деген қамқорлық қайта қолға алынса деген тілек бар. Бұған кәсіпкерлер емес, мемлекеттік мекемелер, мәселен, Баспасөз және қоғамдық келісім, сондай-ақ Мәдениет және спорт министрліктері демеуші болып, жақсы іс заңды түрде жалғасын тапса, әдебиет ахуалы артпай ма? Көкірегі кең жайлау әдебиет білгірлері аз емес, коньюнктураға бағынбайтын әділ қазылар алқасы топтасып, «Жалынның» жабық бәйгесіндей конкурсқа төрелік айтып отырса, бұл – қалам ұстағандар үшін зор демеу болар еді. Конкурс тақырыбы тек балалар мен жасөспірімдерге арналмай ауқымы кеңейе түссе, тартпада жатқан талай қолжазбаның бағы жанып, авторы әдеби керуенге ілесері айдан анық. Бәйге жас талғамайды, шығарманы талдайды.
Тәттінің дәмі аузыңнан кетпейді. Тамсанып тұрамыз, уақыт шіркіннің дәмі тәтті де ащы. Қызыл тілдің ұшы бәріне куә.
Ұсыныс біз жақтан, қаламгер қауым үндемей бас изейтіні белгілі. Бізге қолдау керек. Бұл – әдебиетті қолдау.
Қуандық Түменбай,
жазушы, Халықаралық «Алаш» және Махмұд Қашқари атындағы әдеби сыйлықтардың лауреаты
