Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Белгілі композитор, өнертанушы, жазушы Илья Жақанов аталған ән туралы осыдан екі жыл бұрын «Egemen Qazaqstan» газетіне (2020 жыл, 27 наурыз) мақала жазды. Онда мақала авторы туындыны Қайрат Байбосыновтың анасы Торышадан естігенін, сонда барып бұрынырақта Игілік Омаровтан, Көлмағамбеттен тыңдағаны есіне түскенін айтады.
Иә, өнертанушы ағамыз айтқандай, бүгінде бұл әнді шырқамайтын әнші кем де кем. Тіпті кейінгі кездері орындап жүрген эстрада жұлдыздары да жетерлік. Сонау бір жылдары біздің қолға Серік Оспанның «Сәкеннің музыкалық мұрасы» атты кітабы түскені бар. Кітапты оқығанымызда Сәкеннің серігі Сапалай Исатайұлы туралы айтыла келіп, «Мұхида-Шайбан» негізі осы кісінің әні» деген деректі кездестіргенбіз. Ол еңбекте Сапалайдың басқа да әндері туралы мәліметтер келтіріледі. Басқаларынан бұрын «Мұхида-Шайбанның» есте сақталу себебі, туынды бала күнімізден құлағымызға сіңісті болғандықтан шығар.
Өткенде бір отырыста осы шығармаға қатысты сөз шығып кетіп, ақын Аманжол Әлтай мынадай бір жақсы әңгіменің шетін шығарды. «Халық ішінде кең тараған мағыналы, сазды әннің бірі – «Мұхида-Шайбан». Бұл ән біздің ел ішінде «Жаңаарқаның қара өлеңі» деп те аталады. Кешегі алмағайып, аласапыран заманда туған деп отырушы еді үлкендер. «Бір кісінің Мұхида-Шайбан атты екі баласы болыпты. Сол екі бала күндердің күнінде жылқыдан ат әкелуге кетіп, үйіне оралмапты. Ат іздеп жүріп жау қолына түссе керек. Ізім-қайым жоғалған сол екі баласын аңсап, сағынып, іші қайғы-қасіретке толған ата-ананың шығарған жоқтауы» дейді бір аңыз. «Есімнен жатсам-тұрсам бір кетпейсің, көзіңнен айналайын жалт қараған» дегеніне қарағанда, шындыққа жанасатын сияқты» дейді.
Бертініректе Димаш Құдайберген «Самалтауды» АҚШ президенті Байденді ұлықтау шарасында шырқап, халық әні аталып келген шығарма әлемге мәшһүр болысымен көптеген автор «Самалтаудың» тарихын ақтарып, ән иесін іздей бастады. Сонда өнер зерттеушілерінің бір парасы осы «Самалтаумен» қатар «Мұхида-Шайбанды» да Сапалайдың шығармасы деген қисынға құлады. Белгілі журналист Серікбол Хасан «Самалтау» әніне қатысты зерттеу мақаласында фольклортанушы Берік Жүсіптің пікірін келтіреді. «Самалтау» мен «Мұхида-Шайбан» бір кісінің қолынан шыққан ән екенін дәлелдеу үшін асқан білім мен көп ақылдың қажеті шамалы. Екі қазақтың бірі ыңылдаса жетіп жатыр, көздің ағы мен қарасындай қос қоңыр ән сізді Сапалайдың сүрлеуіне жетектеп ала жөнеледі», дейді Берік Жүсіп. Бұл кісінің пікірінше, бұдан былай аталған екі әнді Сапалайдың әні деп мойындау керек.
Сондай-ақ көнекөз қарт, өлкетанушы Жақсыбай Сүлейменов «Мұхида-Шайбан» туралы мынадай қызық деректі алға тартады. «Әндегі Мұхида-Шайбан – болыстың екі қызы. Негізінде, олардың аттары Мағрипа, Шәрипа болған. Сапалайдың Мағрипа мен Шәрипа кеткеннен кейін шығарған тағы бір әні – «Екі айна». Кейін Ақтамақ деген қызға үйленіп, «Ақтамақ» деген әнін шығарған», дейді.
Біз ән анық мына автордікі деп жығып беруден аулақпыз. Ал сөзіне келгенде дұрыс нұсқа Қайрат Байбосыновтың орындауында жеткен үш шумақ деп ойлаймыз. Қазақ әндері туралы көп ізденген Илья Жақанов та мақаласында сол үш шумақты толық келтіргені тегін емес шығар. Өйткені көпшілік орындаушылар бұл әнді екі шумақпен ғана қайырады.
«Дүние, өткенің бе екі-ай
келмей,
Табаны тарлан боздың
гулер желге-ей.
Өлеңді гулет десең гулетейін,
Қоңырдан қой өргізіп
көшкен елдей...
Сағындым, айнам,
Сағындым сені!»,
деп жазыпты И.Жақанов. Ал Қайрат Байбосыновтың орындауында осы алғашқы шумақтың соңғы жолы «Қоңырдан қой қоздатып, көшкен елдей». Бұл жерде Қоңыр деген жер атауы ма, қазақтың алқа-қотан қоңыр тірлігі ме? Бірақ қалай айтылса да өлеңнің құнары кем соқпайды – поэзия. Бала күнімізде тай-құнан мініп жүргенімізде «жарыстырып көрмедік пе?» демей, «табанының желін байқамадық па?» дейтін үлкендер. Ат үстінде өскен қазақ жақсы біледі.
«Қонғаны ауылымның
шат қараған,
Көрдің бе екі бала ат қараған.
Түскенде сен есіме,
беу, қарағым,
Көзіңнен айналайын
жалт қараған.
Мұхида-Шайбан,
А-ха-хау, үри-ай!»
Ат қарауға кеткен әлгі екі бала шынымен оралмаған сыңайлы сезіледі. Ел аузындағы аңызда да солай айтылады екен. Бір ғажабы, осы екінші шумақты Қайрат Байбосынов соңғы шумақ ретінде үшінші шумақтың орнына қойып орындайды да, үшіншіні екінші айтады. Ал Илья Жақанов біз келтіріп отырған осы ретпен берген. Сонда негізгі түйін ат қарауға кеткен екі баланың келмей қалғаны туралы ма деп те ойлаймыз.
Композитор өз мақаласында әнді алғаш рет Қайрат Байбосыновтың анасынан тыңдағанын айтады. Қайрат Байбосыновтың бұл туындыны анасынан бес-алты жасында үйренгенін де ескеруіміз керек.
«Өлеңді айт дегенде аял болмас,
Жаныңды аялаған алаң қоймас.
Барында оралыңның
ойна да күл,
Дегені бұрынғының
жалған болмас.
Мұхида-Шайбан,
А-ха-хау, үри-ай!»
Әншілердің көбі бұл шумақты айтпайды. Ал Қайрат Байбосынов осы әнді орындағанда, біз жоғарыда сөз еткен жолдарға кезек келгенде ғана әннің толық тынысы ашылатын сияқты көрінеді.
Әндегі зар мен мұң сарыны туралы әңгіме бөлек.
