Кавабата маған бұғау салды
– Сіздің шығармашылық өміріңізді тіс дәрігерінен жазушылыққа дейін деп айтуға болады. Танымал қытай жазушысы Лу Шұн да дәрігерлікті тастап, жазушылықпен айналысқан. Бұл үндестік пе?
– Дұрыс айтасың, бір жағынан бұл шығармашылық үндестікке жатады. Жазушылар арасында медицинаны оқығандар баршылық, бірақ көп емес. Ал Лу Шұнға келсек, оның сол кездегі рөлі басқаша болды. Сол үшін де көптеген қытайлық медицина мен әдебиеттің арасында мызғымас байланыс бар деп түсінеді. Шындығында, бұл екі сала арасында ешқандай қатып семген байланыс жоқ. Лу Шұн кезінде Жапонияға барып медицина оқығанын білеміз, бірақ ол еліне қайтқан соң дәрігер болып жұмыс істеген жоқ. Оның бұл салада білімі жоғары болғанымен, өкінішке қарай клиникалық тәжірибесі аз болатын. Мен мектепті бітіре салысымен шағын қалашықтың ауруханасында жұмыс істедім. Бұл 1978 жылдары еді, ол кезде Қытай енді ғана сыртқа есік ашу саясатын жариялап, көптеген салада еліміз мешеу күйде болғанын жасыруға болмайды. Мен ол қалашыққа өзім жұмыс іздеп барған емеспін, үкімет мені сонда жұмыс бөлісімен жіберген. Көптеген сыныптасым зауытқа жұмысқа орналасты, ал мен тіс дәрігері болуды таңдадым. Жұмысқа шыққан бірінші күні бір науқастың тісін жұлдым. Осы салада тапжылмай бес жыл істедім. Айтайын дегенім, менің клиникалық тәжірибем болғанымен, медициналық білімім жеткіліксіз болды.
– Сіз бір сөзіңізде «Мені Кавабатаның қанжарынан Кафка құтқарды, сол үшін мен Кафкаға алғыс айтқым келеді, менің санамды оятқан Кафка болды» дейсіз.
– Алғаш қолыма қалам ұстаған жылдары, анығын айтсам төрт жыл бойы Ясунари Кавабатаны өзіме ұстаз тұттым, тіпті оған ғашық болдым, оның жазу стилін әлі де үйреніп келемін. Бірақ үнемі бір жазушының ыңғайына жығылып, соны ғана оқу енді ғана қолына қалам ұстаған жас жазушы үшін қауіпті жағдай. Шынын айтсам, Кавабата маған қанат бергеннің орнына бұғау салды, өйткені мен өзімді таба алмай қалдым. Осылай елегізіп жүргенде, Кафка пайда бола кетті. Ол еркіндікке, жазу еркіндігіне, қалағанымды жазуға үйретті, содан кейін ғана мен өзімді таптым. Бірақ мен әрине Кавабатаға алғыс айтуым керек, өйткені ол енді ғана шығарма жазып жүргенде не жазсам да терең жазуға үйретті. Бұл мен үшін маңызды.
– «Он сегіз жастағы сапар» атты романыңызда өсіп келе жатқан жастың өмірін суреттейсіз. Осы романның негізгі оқиғаларын бастан кешірдіңіз бе?
– Сен айтып отырған шығармам өзімді тапқан алғашқы романым деп білемін, оның үстіне осы романда ойымдағыны еркін жаза алдым. Тіпті бұл туындым әдебиеттегі баспалдағым болды, осы романды жазғаннан кейін қанатым қатайды, қаламым ұшталды. Романдағы оқиғаларды өз басымнан өткерген жоқпын, бірақ мұндай оқиғалар Қытайда жиі болып тұрады. 1986 жылы «Он сегіз жастағы сапарды» жазғанымда, кітапта суреттелетін оқиғалар өмірде болды, қазір де жоқ емес. Тек Қытайда ғана емес, дүниенің әр шетінде де осындай оқиғалар бар деп ойлаймын.
– Жазушылар шығармалары арқылы қоғам шындығын айта ала ма? Мысалы, «Жауындағы айқай» атты романыңызда әлеуметтік орта, қоғам туралы шындықты айтуға тырысасыз. Тағдыр, мейірім, мінез деген ұғымдар бір-бірімен біте қайнасып, жалғыздық, шыдамдылық, адам болмысын тізгіндеу дегендер бұл шығармада жиі кездесіп, жетелеп отырады.
– Жұртшылық қоғамның шындығын ақпарат қана айта алады деп ойлауға бейім. Ақпараттың құндылығы – белгілі бір әлеуметтік оқиғаны тез хабарлау, ал әдебиет ол жағынан баяулау екені белгілі. Менің ойымша, әдебиет айтатын әлеуметтік шындық мәңгілік. Мәңгілік шындықты әдебиет қана айта алады. Әлеуметтік оқиғаның болашаққа, қоғамдық өмірге әсері қандай деген мәселеге де ой жүгірту керек. Әдебиет пен ақпараттың айырмашылығы міне, осы. «Жаңбырдағы айқайды» жазғанымда адам болмысының қоғамдық өмірінде көрініс табатын жалғыздық пен шыдамдылығын көрсетуге тырыстым.
«Тірі жүр» – мені бақытты еткен кітабым
– Шынын айтсақ, сіздің атыңызды «Тірі жүр» атты романыңыз алыс-жуыққа танытты. Бұл шығарманы толық оқып шықтым, керемет әсер алдым. Осы романды жазу идеясы қалай туды? Бұл шығарма қанша тілге аударылды?
– «Тірі жүрді» 1992 жылы аяқтадым, одан көп уақыт бұрын Қытай халқы мен оның тағдырын байланыстыратын бір шығарма жазғым келді. Өйткені ХХ ғасырдағы қытай халқы көп нәрсені бастан кешті, осы ой мені шығарма жазуға итермеледі. Сосын 1991 жылы осы романды жазуға отырдым. Қытайда 16 миллионнан астам тиражбен сатылып, қырық тілге аударылған романымның мұншалықты табыс әкелетінін алғашында білген жоқпын. «Тірі жүр» – мені бақытты еткен кітабым.
– Әр елде, әр ұлтта Шұй Фугуй сияқты кейіпкерлер бар. Сіз бұл романды бастағанда оның соңғы нүктесін қалай аяқтауды жоспарладыңыз ба?
– Иә, Шұй Фугуй сынды адамдар әр елде талай қиындықтан сүрінбей өтіп, аман қалған. Адамдар тірі қалу үшін өмір сүретінін жақсы түсінемін, сол үшін осы идея сен айтып отырған кітапты аяқтауға шабыттандырды.
– Қанша уақытта бір роман жазасыз? Көп жазатындардың қатарындасыз ба?
– Мен көп жазбаймын. Алғашқы романым 1991 жылы жарық көрді. «Венчың» атты кітабым былтыр баспадан шықты. Отыз жылда алты роман ғана жаздым, осы жылдар арасында біраз әңгімелер мен очерктер жинағым шықты. Қытай жазушыларының ішінде аз жазатын жазушы есебіндемін.
– Сіздің романдарыңыз шағын және заманауи үлгіде жазылғанын білеміз. Менің ойымша, қазіргі оқырмандар қысқа романдарға қызығатын сияқты. Мо Ян мырза: «Роман деген ұзақ болуы керек», дейді. Сіз қалай ойлайсыз?
– Дұрыс айтасың, менің романдарым тым ұзақ емес, ал Мо Янның романдары өте көлемді. «Бауырлар» деген романым ғана үлкендеу, 500 000 әріптен тұрады. Мо Янның да Шекспир сияқты шешендік қабілеті басым, оның романдарының стилі ұзын-сонарлық десек, ал менікі үнемшілдік болуы мүмкін.
– «Шұй Сангуанның қан сатуындағы» суреттелетін оқиғалар өмірде болған ба? Бас кейіпкердің қайта-қайта қан беруі жаңа қоғам азаматының күнкөріс қамы үшін жасаған шарасыздығы деп түсінеміз бе?
– Бұрын Шұй Сангуан сияқты адамдар болған, әлі де бар. Өмірі қиюласпағанда, түңілгенде, ол қанын сатып, қиындықтардан аман қалды. Осы тұрғыдан ол оптимист адам. Бұл жағынан ол «Тірі жүрдегі» Фугиге ұқсайды, олар да оптимист адамдар. «Тірі жүр» романы арқылы қытайлардың қиындықтардан қалай аман қалғанын жазғым келді. «Шұй Сангуанның қан сатуы» арқылы қытайлардың қалай өмір сүргенін басқаларға түсіндірсем деген ойда болдым.
Абай Құнанбаевтың өлеңдері әсер етті
– Қытай әдебиетіндегі қазіргі тенденциялар қандай? Оқырмандар өлеңді жақсы оқи ма, әлде романдарды ма?
– Қытай әдебиетін бақытты әдебиет деп айту керек, өйткені оның оқырмандары өте көп. Қытай – әлемдегі халқы ең көп ел. Көркем шығармаларды оқитындардың үлесі тым көп болмаса да, жетерлік. Сондықтан Қытайда романды оқитындардың саны басым, ал поэзияны да ұнататындар аз емес.
– Жазудан шаршағанда қалай демаласыз?
– Музыка тыңдаймын, фильмдер көремін және кейде онлайн шахмат ойнаймын.
– Егер қателеспесем, өткен жылы сіз әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығына ұсынылдыңыз, бұл сыйлық сізді несімен қызықтырады? Жалпы, жазушы үшін әдеби сыйлықтар қаншалықты қажет?
– Әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығы – ең ықпалды әдеби сыйлық. Басқа әдеби сыйлықтар сияқты бұл да жазушыға аса қажет те емес дүниенің бірі. Жазушыға керегі шығарманы қалай жақсы жазуы болмақ. Әдетте шығарма жарыққа шыққанда оны сынайды немесе мақтайды. Ал әлдебір сыйлықты ала аламын ба, жоқ па дегендер жазушының еркінен тыс нәрсе. Сондықтан мен әдеби сыйлық туралы ештеңе ойламаймын, өйткені бұл менің қалауымдағы нәрсе емес. Менің қалауымдағы жалғыз нәрсе – әр шығармамды жақсы жазу.
– Нобель сыйлығына қытай жазушыларынан кімдер лайық деп ойлайсыз?
– Бұл сұраққа жауап беру өте қиын, ең ұтымды жауап Мо Ян Нобель сыйлығына лайық, өйткені ол бұл сыйлықты әлдеқашан алды ғой.
– Қазақ әдебиетімен таныссыз ба? Романдарыңыздың Қазақстанда кітап болып шыққанын қалайсыз ба?
– Шыны керек, қазақ әдебиеті туралы білетінім шамалы. Абай Құнанбаевтың өлеңдерін ғана оқыдым, бірақ қатты әсер алдым. Болашақта Қазақстанда кітаптарым шығар деп үміттенемін. Қазақстанда «Тірі жүр» мен өзің айтқан «Шұй Сангуанның қан сатуы» шығуы мүмкін. Сөзімнің соңында сұхбатқа шақырғаның үшін, менің шығармашылығым туралы көп білгеніңіз үшін рахмет айтқым келеді.
Әңгімелескен
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
«Egemen Qazaqstan»
