Кәсіпкерліктің шағын нұсқасын дамыту тұрғысынан әзірге өзге өңірлер Алматының қарқынына ілесе алмайды. Мегаполисте 86,8 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі бар. Одан кейінгі орында Нұр-Сұлтан (63,4 мың) мен Қарағанды облысы (23,2 мың) тұр. Дегенмен, Ranking барлық аймақта шағын кәсіпкерлік нысандарының жылдық қарқынды өсімі байқалады деп мәлімдейді. Негізінен мұндай нысандар автожөндеу және көтерме-бөлшек сауда (92,7 мың), құрылыс (46,5 мың), кәсіби, ғылыми және техникалық қызмет саласы (23,9 мың), білім (21,3 мың) және өңдеуші өнеркәсіп (17,6 мың) салаларында қызмет атқарады.
«Ел қаншалықты дамыған сайын шағын бизнес те соншалықты экономиканың қозғаушы күшіне айнала түседі. Шағын кәсіпкерліктің күшті орнықты сегменті өңірлердің экономикалық базасын нығайтып, бәсекені дамыту жолында жайлы орта қалыптастырады. Сонымен қатар халықты жұмыспен қамтуға, өндіріс көлемін арттыруға жол ашады. Мұның бәрі айналып келгенде жалпы экономикалық процестің жандана түсуіне, әсіресе дағдарыс және дағдарыстан кейінгі кезеңдерде ес жиюға ерекше ықпал етеді», деп жазады Ranking.
Мемлекеттің соңғы бірнеше жыл бедерінде шағын және орта бизнесті дамытуға ерекше ықылас қоюы тегін емес. Қазір ШОБ бүкіл әлемдегі жұмыс орындарының 70 пайызын, сондай-ақ жаһандық ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) 50 пайызын қамтамасыз етіп отыр. Мысалы, Ұлыбритания ІЖӨ-сіндегі ШОБ үлесі 51 пайызға жетсе, бұл көрсеткіш Германияда – 53, Финляндияда – 60, Нидерландта 63 пайызға жеткен. Тіпті көршілес Өзбекстанда шағын бизнес (орта бизнесті есепке алмағанда) елдің ішкі жалпы өнімінің 54 пайызына жетіп қалған. Қазақстандағы көрсеткіш қандай? Бізде 2021 жылдың қаңтар-қыркүйектің қорытындысы бойынша, ІЖӨ-дегі ШОБ үлесі 34,7 пайызға аяқ іліктірген. Әлбетте, мұны айтулы жетістік деп бағалауға келмес. Оның үстіне шағын бизнестің қағаз бетінде және шын өмірде қалай дамып жатқанын көпшілік шамалап болса да біледі. Осы 34,7 пайыздың өзін негізінен санаулы өңір ғана беріп отыр. Атап айтар болсақ, жалпы өңірлік өнімдегі (ЖӨӨ) шағын және орта кәсіпкерліктің жалпы қосылған құнының үлесі төрт аймақта ғана орташа республикалық деңгейден асып түседі: елордада – 74,9, Алматыда – 51,4, Шымкентте – 43,2 және Алматы облысында 36,7 пайыз. Өзге өңірлерде жалпы өңірлік өнімдегі ШОБ үлесі өте төмен. Әсіресе, Қарағанды, Қызылорда және Павлодар облыстарында ШОБ шаруасы шатқаяқтап тұр. Бұл аталған аймақтардың даму деңгейінің төмендігінен де хабар береді.
«Қаржыландырудың төмен деңгейі және банк займдарының қолжетімді болмауы елдегі шағын және орта бизнестің дамуына мүмкіндік бермей отыр. Мысалы, биыл ақпанда шағын бизнестің несие портфелі 3,6 трлн теңгені құрады. Алайда биыл және өткен жылы мемлекеттік бағдарламалар есебінен секторда өсім байқалса, оған дейін шағын компанияларды несиелеу көлемі жылдан-жылға қысқарған еді. Пандемия жылдары несиелеу көлемінің өсуіне қарамастан, екінші деңгейлі банктердің жалпы несие портфеліндегі шағын бизнеске берілген несие үлесі 19,4 пайызды құраған. Бұл 2002 жылғы көрсеткіштен де төмен. Жалпы алғанда, мемлекет негізі қаланғалы бері шағын бизнесті несиелеу деңгейі несие портфелінің 10-25 пайызы шегінде болып отырған. Соңғы жылдары көрсеткіш бұдан да төмендеп кетті», деп ақпар береді сарапшылар.
Шағын бизнеске банктер берген несиенің 72 пайызы үш өңірге ғана тиесілі болып шықты. Олар – Алматы (50,4 пайыз), Нұр-Сұлтан (17,2 пайыз) және Шымкент (4,2 пайыз) қалалары. Қалған аймақтарда көрсеткіш 4 пайызды да маңайламаған. Бұл жағдай өңірлердегі шағын бизнестің банк қолдауын сезіне алмай отырғандығын айғақтайды. 2018-2019 жылдары екінші деңгейлі банктерге шағын бизнес тарапынан 15,8 және 15 мың өтініш келіп түсіпті. Ал пандемия жылдарында шағын кәсіпкерлік тарапынан займ сұрау өтініші 697,4 мыңға (2021 жылы) бір-ақ өскен. Осыншама өтініштің тым аз бөлігі мақұлданады. 2018-2019 жылдары 15 мыңдай өтініштің 57 пайызы ғана мақұлданса, 2020 жылы 110 мыңнан астам өтініштің 36,6 пайызына ғана мақұлдау берілген. 2021 жылы көрсеткіш одан әрі төмендеген. 700 мыңға жуық өтініштің 31,7 пайызына ғана несие ұсынылыпты. Шығынға қарағанда орта және ірі кәсіпкерліктің айы оңынан туып тұр. 2021 жылы банктер орта кәсіпкерлік тарапынан берілген өтінімнің 44,8 пайызына, ірі кәсіпкерлік өтінімінің 54 пайызына оң қабақ танытқан.
Шешім қабылдау кезінде тәуекелдерді бағалаудың скорингтік жүйесінің пайдаланылуы шағын бизнеске займ беруге қатысты мақұлдаудың тым төмен деңгейіне себеп болып отыр. Ұлттық банк осындай уәж айтады. Сонымен қатар жеңілдетілген несиелеу бағдарламалары аясында инвестициялық жобаларға бөлінген қаржы көлемін банктер толық көлемде игермейді. Сондай-ақ займ алу процедурасының шектен тыс бюрократияға толы болуы және кепілдік беру міндеттемесінің талап етілуі де шағын бизнестің несие алуына шектеу болып отыр.
«Айта кету керек, Қазақстанда шағын бизнесті қаржыландырудың басқа да тетіктері бар. Бұл ретте микроқаржы ұйымдарын атаймыз. МҚҰ-лардың әлдеқайда қолжетімді өнімдері жұмыс істеп тұрған және жаңа басталған бизнестің аяққа тұруына үлкен қолдау беруде. Жыл сайынғы қарыз портфелінің өсімі де өнімдерге деген қолжетімділікті растай түседі. Жыл басында 696,5 млрд теңге көлемінде микронесие берілген. Бір жылда 65,8 пайызға өскен. Банк сегментіне қарағанда өсім динамикасы біршама тұрақты – соңғы бес жылда МҚҰ-лардың қарыз портфелі 7 есе өсті. Бұл сектордың қарқынды дамып жатқанын көрсетеді», дейді Ranking.
Шағын бизнеске несие ұсынудың жылдық өсімі тұрғысынан Solva микроқаржылық ұйымы көш бастайды. Былтырдан бері банк атануға талаптанып жүрген ұйымның несие беру көлемі соңғы бір жылда 25,7 млрд теңгеге артып, жалпы көлемі 61,4 млрд теңге көлемінде несие берген. Қазір бұл компания ШОБ, ЖШС және өзін-өзі жұмыспен қамтушыларға да жаңа өнімдер ұсыну бойынша жұмыс жүргізіп жатыр. Займдар кез келген мақсатқа беріледі. Соның ішінде кепілсіз түрде айналым қаражатын толықтыруға қаржы ұсынуын айтуға болады. Екінші орында 161,7 млрд теңгемен KMF компаниясы тұр. Бұл компанияның жылдық өсімі 25,3 млрд теңгеге ұлғайған. МҚҰ шағын және орта бизнес нысандарына, одан бөлек агросекторға да белсенді түрде несие береді. Үздік үштікті Freedom Finance Credit түйіндейді. Бұл компанияның жылдық несие портфелі 21,6 млрд теңгеге көбейген.
