Бұл ретте, әсіресе, мемлекеттік органдар басшыларының өз қарамағындағы қызметкерлердің сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны үшін жауаптылығы енгізілгені, жемқорлығы үшін сотталғандарға шартты түрде мерзімінен бұрын босату шарасы қолданылмайтын болғаны және ондайлардың мемлекеттік қызметте және квазимемлекеттік секторда жұмыс істеуіне өмір бойы тыйым салынғаны, көрсеткен қызметіне байланысты мемлекеттік қызметшілерге және олардың отбасы мүшелеріне сыйлық алуға рұқсат етілмейтіні жұртшылықтың көкейіндегіні дөп басқан әрі шенеуніктердің көбін ойлантып, «алтын көріп, жолдан тайған періштелердің» қатарын кемітуге ықпалын тигізген шешімдер екені анық. Мәселен, 2021 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы ұлттық баяндамада көрсетілгеніндей, 2018 жылы елімізде 2375 сыбайлас жемқорлық қылмыс тіркелген болса, бұл жөніндегі көрсеткіш 2019 жылы – 2245-ке, 2020 жылы – 2193-ке, ал өткен жылы 1557-ге дейін азайған.
Былтыр жасалған жемқорлық қылмыстардың 1037-ін, яғни 67 пайызға жуығын Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі әшкерелеген. Ішкі істер министрлігі – 326, Ұлттық қауіпсіздік комитеті – 72, прокуратура органдары – 68, Экономикалық тергеу қызметі 53 жемқорлық қылмысты ашқан. Бұл Мемлекет басшысының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметті өз алдына дербес ведомство етіп құрып, оның алдына коррупциямен мақсаткерлікпен күресу міндетін қойғаны дұрыс болғанын көрсетсе керек.
Жемқорлық қылмыстардың жалпы саны жылдан-жылға кеміп келе жатқаны сүйіндіргенімен, соның ішіндегі парақорлықтың үлесі азаймай тұрғаны күйіндірмей қоймайды. Мысалы, 2019 жылы пара беру мен алуға қатысты 1089 қылмыс әшкереленсе, осы жөніндегі көрсеткіш 2020 жылы – 1195-ке дейін шарықтап кетіп, былтыр 1053-ке дейін төмендеген. Өткен жылы жасалған барлық жемқорлық қылмыстың 67 пайызға жуығы парақорлыққа қатысты екен. Мұның өзі күні өткен кеңес заманында айтылған «Бастыққа бара берме, пара бер» деген сөздің әлі де мәнін жоғалтпағанын аңғартады. Сондықтан да Антикордың қазіргі таңдағы басты міндеті – парақорлықпен күресті күшейту болуға тиіс.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет өткен жылы жүйелі сыбайлас жемқорлықтың 82 дерегін және 3 ұйымдасқан қылмыстық топты (ҰҚТ) әшкерелеген. 2020 жылы бірде-бір ҰҚТ құрықталмағандығын ескерсек, аталған агенттіктегі былтырғы кадрлық өзгерістер де оң нәтиже бергенге ұқсайды.
Атап айтсақ, Антикор өткен жылы астанадағы көліктік бақылау инспекциясының қызметкерлері автокөлік жүргізушілеріне техникалық байқаудың жалпы сомасы 500 миллион теңгені құрайтын 260 мыңнан астам жалған диагностикалық картасын беруді ұйымдастырғанын әшкереледі. Шығыс Қазақстан облысында «Семей орманы» резерватының басшылары мен қызметкерлері бірегей қарағайлы орманды санитарлық кесуге заңсыз рұқсат беріп, пара алғандары үшін ұсталды. Қостанай қаласындағы Мамандандырылған халыққа қызмет көрсету орталығының қызметкерлері жүргізуші куәлігін оңай жолмен алғысы келген азаматтарға заңсыз «ақылы қызмет» көрсетіп, жүздеген емтихан нәтижелерін қолдан жасап бергені анықталды.
Былтыр сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін 892 адам сотталған. Оның 207-сі – ішкі істер органдарының қызметкерлері екенін білгенде жағамызды ұстадық. Мына қалпымызбен «Жұртқа жақын полиция» қағидатын қалай жүзеге асырмақпыз?!
Жемқорлар «жарысында» полицейлерден кейінгі екінші орынды әкімдіктердің қызметкерлері еншілеп, 150 шенеунік «бармақ басты, көз қысты» әрекеттері үшін сотталыпты. Оның ішінде 5 әкім бар.
Бұған қоса Қаржы министрлігінің – 34, Ауыл шаруашылығы министрлігінің – 19, Денсаулық сақтау министрлігінің 16 қызметкері жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін темір тордың арғы жағына аттандырылған.
«Ет бұзылса тұз себеді, тұз бұзылса не себеді?» демекші, жемқорлықпен күрестің алдыңғы шебінде жүруге тиіс Ұлттық қауіпсіздік органдарының – 10, Экономикалық тергеу қызметінің – 4, прокуратураның – 3 қызметкері және 3 судья құлқынның құлы болғандығы да ойландырмай қоймайды. Осы орайда бізді қайран қалдырған жайт: 2021 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы ұлттық баяндамада Антикор қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға жол беріп сотталғандығы жайлы мәлімет жоқ болып шықты. Олардың ешқайсысы заңнан аттаған жоқ па, әлде аталған баяндаманы әзірлеген агенттік басшылары «мундирлерінің абыройын» ойлап, өз іштерінен шыққан «шұбар жыландардың» санын көрсетуден қымсынды ма – ол жағы бізге белгісіз. Алайда өкінішке қарай, Антикордың қатарында да қолдары таза емес қызметкерлер барын айғақтайтын деректер бұқаралық ақпарат құралдарында ара-тұра жарияланып жатады. Мәселен, былтыр Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Атырау облысы бойынша департаментінің офицері бір кәсіпкерден 21 миллион теңге пара алып жатқанда қолға түскені, сондай-ақ биылғы наурыз айында Антикордың Қызылорда және Қарағанды облыстық департаменттерінің үш қызметкері Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығында жасалған қылмыстарды тергеу барысында пара алды деген күдікпен ұсталғаны жария етілді. Демек, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет басшылығы «жауырды жаба тоқымай», өз қатарын арам пиғылды қызметкерлерден тазалау жұмысын жүйелі жүргізуі және коррупциямен күреске жұмылдырылған сардарлардың шынайы беделін қалыптастырудың қосымша шараларын қарастыруы қажет. Біздіңше, Антикор шын мәнінде елге адал қызмет етуді мақсат тұтатын білімді жастар қызығатын элиталық құқық қорғау органы болғаны абзал.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамаға бертінде енгізілген өзгерістердің іске асырылуына келсек, өткен жылы қарамағындағылардың сыбайлас жемқорлығы үшін 3 мемлекеттік саяси қызметшінің отставкасы қабылданып, 5 саяси қызметші тәртіптік жазаға тартылған. Әйткенмен, отставка институты жұртшылықтың көңілінен шығып отыр деу қиын. Оған ашықтық пен принциптілік жетіспейтін тәрізді. Мәселен, жетекшілік ететін басқарма басшысының жемқорлығы әшкереленгені үшін отставкаға кету туралы өтініш берген орынбасарына қатаң сөгіс берумен шектелген бір қала әкімінің «қайырымдылығы» қоғамда қилы пікір туғызып, қолданыстағы заңнаманың солқылдақтығы сынға алынды. Демек, Парламент депутаттарының құлақтарына «алтын сырға».
Тағы бір назар аударарлық жаңашылдық – Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Бас прокуратура мен Антикор бірлесіп, мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалау жүйесін әзірлегені. Соған сәйкес жүргізілген бағалау нәтижелері бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөнінде жеткілікті шараларды қабылдамаған министрліктер мен әкімдіктер анықталды. Олар – Индустрия және инфрақұрылымдық даму, Ауыл шаруашылығы, Энергетика министрліктері, Нұр-Сұлтан, Шымкент қалаларының және Маңғыстау облысының әкімдіктері.
Жалпы, өткен жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Transparency International сыбайлас жемқорлықты түйсіну индексінде мүмкін болған 100 балдан небәрі 37 балл алып, 180 елдің ішінен 102-орынды місе тұтты. Ал 2020 жылы еліміз алғаш рет 38 балл жинап, 94-орынды еншілеген болатын. Айта кету керек, еліміз жемқорлықпен күресте бұрынғы Кеңес Одағының құрамында болған Грузия (55 балл), Армения (49 балл) және Беларуське (41балл) жол беріп отыр.
Transparency International баяндамасында «Қазақстанның саяси элитасының сыбайлас жемқорлық арқылы жиналған байлығы» мәселесі, оффшорлық активтер туралы жарияланымдар бойынша және жемқор жоғары лауазымды шенеуніктерге қатысты қатаң шаралар қабылдамау сияқты факторлар көрсетілген. Сонымен қатар коронавирус пандемиясы кезінде еліміздің денсаулық сақтау саласында әшкереленген былық-шылықтар Қазақстанның халықаралық беделіне едәуір нұқсан келтірген. Бұған қоса қазақстандық кәсіпкерлердің карантиндік шектеулер жағдайында туындаған проблемаларды пара беру арқылы шешуі көбейіп кеткен.
Елімізді кері тартқан сыбайлас жемқорлықты ауыздықтау мақсатында Мемлекет басшысы 2022 жылғы 2 ақпандағы Жарлығымен Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамасын және оны іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарын бекітті. Осы стратегиялық құжаттарда көрсетілген маңызды бастамалардың ішінде негізсіз баю үшін жауаптылықты қарастыру, қаржылық тергеу институтын (Follow the money) құру, парасаттылыққа тексеруді енгізу (Integrity check), бюджет процесінің, мемлекеттік сатып алудың ашықтығын арттыру, мемлекеттің экономикаға қатысуын азайту сынды жүйелі шаралар бар. Солардың ішінде мемлекеттік қызметшілердің парасаттылығын һәм жемқорлықтан адалығын тексеруге арналған Integrity check тетігін енгізу қоғамда айтарлықтай қызығушылық туғызып отыр. Оның мәнісі мынада: шенеуніктің адалдығын тексеру үшін оған біреуге көрсетіп жатқан қызметі үшін әдейі пара ұсынылады. Егер ол пара алудан бас тартпаса, онда мемлекеттік қызметтен бірден қуылуға тиіс. Осы жобаны енгізу құқық қорғау органдарынан басталмақшы.
«Бұл мемлекеттік органдарда әлі де үдеп тұрған парақорлықты тыюға көмегі тиетін жоба деп санаймыз. Бірақ ол шындап әрі жаппай іске асырылса, игі. Сонда мемлекеттік органдардағы қолдарын былғап үйренген жастары үлкен қызметшілердің көбінен құтылып, пейілдері таза, келешегі зор жастарға жол ашылар еді. Осы тетікті қатардағы шенеуніктерге ғана емес, лауазымы жоғары басшыларға да қолдану керек деп ойлаймыз...», дейді біз пікірлескен қарапайым азаматтар. Халық айтса, қалт айтпайды.
