Мергендер мектебі

Басқа басқа, дәл осы Глубокое кентінде «Дәстүрлі садақ ату» үйір­месі жұмыс істеп тұр деп кім ой­лапты?! Ажар Рахметқызына хаб­ар­ласқанымызда «Мен туралы емес, шәкірттерімнің жетіс­тіктерін көр­сетейік» деген. Нағыз ұстазға тән сөз еді. Айтса, айт­қан­­дай-ақ екен. Қа­рағандыда өткен республикалық жарыста бес бірдей оқушысы жеңіс тұғырынан көрініпті. Атқан оғы мүлт кет­пейтін Алиса Мирзанова Гран-при­ді иеленсе, Біржан Айтқалиев жамбы атудан 2-орынды алған. Сонымен қатар Ульяна Шалухина, Елизавета Давыдова да жамбы нысанасына тигізуден жүлделі орындарды қанжығасына байлапты. Ал Расул Бақытханов пұт нысанасы бо­йынша 3-орынды еншілеген. Жа­рыс жас ерекшеліктеріне қа­рай ұйым­дастырылғандықтан, қойылған талаптар да әртүрлі еді.

– Бұған дейін үйірмеге ке­рек-жарақты қолдан жасап отыр­дық. Арнайы залымыз да бол­маған. Сөйтіп жүріп, Нұр-Сұл­­тан қала­сында өткен жарыс­қа бар­дық. Сонда балалар, ата-аналар республикалық деңгей­ді көріп, үйірмеге жауапкер­шілік­пен қарай бастады. Мүмкін­дікте­ріне қарай балаларына өздері садақ сатып алып берді. Қолда­ды, қолпаштады. Сөйтіп, Қараған­ды­дағы жарысқа дайындалып барған едік. Сенім ақталды. Бес бір­дей оқушым жүл­­делі оралды, – дейді жат­тық­тырушы Ажар Төлеуханова.

Қалай дегенмен, аядай ғана ауылдан алты Алаштың басы қо­сылған астанаға барып, жүл­делерді түгендеп қайту – оңай­лықпен келген олжа емес. Оңай емес деп отырғаным, адырнаны өзім де тартып көрдім. Тартуын тартқаныңмен, нысанаға көздеп тұру үшін шыдамның шыдамы керек. Тарттың ба, жебені жі­бере сал. Мылтық атқандай, жай­ба­рақат көздеп тұруға білектің күші болмаса, бекер. Оның үстіне, дәстүрлі садақ тартудың өзіндік ерекшелігі бар. Ерекшелігі де ептілікке бау­лиды. Яғни аттың үстінде шауып келе жатып садақ тартқан жағдайда, жебе түсіп қалмайтындай әдісті пайдаланады. Одан бөлек, нысананың түр-түрі бар. Мысалы, жамбы ату сайы­сында ұшқан жебе жамбыны тесіп өтуге тиіс. Жанап өтсе немесе тиіп, қайта құлап қалса, ұпайға есептелмейді.

Ал Ажар Рахметқызы дәстүрлі садақ атумен төрт жылдан бері ай­налысып келеді. Әуелгі маман­дығы – суретші, дизайнер.

– 2018 жылы Нұр-Сұлтан қаласындағы Экспо ғимара­тын­дағы этноауылда ұлттық киім са­тумен айналысатын апайы­ма көмектесіп жүргем. Сол жерде садақ атуға арналған орын бар-тұғын. Қызықтым. Тартып көрдім. Ұнады. Жебені салғаным, адырнаны тартқаным, жебенің қадалғаны... Бәрі-бәрі әдемі кө­рініс. Сөйтіп жүріп, Түрік мәдени орталығының ұйымдастыруымен өтіп жатқан үш айлық курсқа жазылдым. Әбден меңгерген соң өзіме садақ алып, аулада дайындала бастадым. Бірақ тұрмыс құрып, Шығысқа келген соң сәл уақыт қол үзіп қалдым, – дейді Ажар Төлеуханова.

Сәл уақыт қол үзгенімен, шебер­лігін жоғалтқан жоқ. Алғашында балалар шығармашылық үйінде бейнелеу өнерінен үйірме ашқа­нымен, бүйірі садақ атуға бұрып тұрған еді. Сөйтіп, балалар шы­ғармашылығы үйінің директоры Жанна Исмағұлқызының қолдауымен «Дәстүрлі садақ ату» үйірмесін бастап кеткен. Әлбетте, бастамас бұрын жаттықтырушы ретінде де арнайы курстан өткен. Өзі «хоббиден «профиге» өттім» деп әзілдейді. Рас, садақ атудың шебері десе, шебері екен.

– Дәстүрлі садақ ату біздің елде енді-енді қолға алына бас­тады. Ал Түркияда бұл спорт әлдеқайда дамыған екен. Осылай жер-жерлерде үйірмелер ашылса, ата дәстүріміздің жаңғырып, жастарымыздың тура жолдан таймауына септеседі, – деп өз ойымен бөлісті жаттықтырушы Ажар Рахметқызы.

Үйірмеде оқушылар садақ атып қана қоймайды, айтқандай қазақтың салт-дәстүрімен, садақ­тың түрлерімен танысады. Айта ке­терлігі, жаттықтырушы садақ тар­тудың техникасын үйретке­німен, көздеуді, нысанаға дөп тигізу­ді үйрете алмайды. Ол әр ба­ла­ның қарым-қабілетіне байла­ныс­ты. Десек те мергендер мек­тебінде екі жылдай ғана жаттығып, жа­рыстарда қара үзіп жүрген жет­кіншектердің болашақтары зор.

Тарихшы, этнограф, фольклоршы Шоқан Уәлихановтың қару-жарақтарды зерттеген еңбектерінде кездесетін садаққа қатысты бірқатар терминдер:

Саржа – сүйекпен әшекейленген садақ

Массаты – сауыт бұзатын, төрт қырлы жебемен ататын ауыр садақ

Кіріс – садақтың керме бауы, қайысы

Адырна – садақтың кермесі

Тоз – садаққа оралған орама қайыс

Қандауыз – жебе атауы

Кез – жебенің құйрығындағы ойық

Сарнама – ысқырып ұшатын жебе

Ұлын – ұшы жоқ жебе.

Шығыс Қазақстан облысы,

Глубокое ауданы