«Қарагөздің» тарихы да, тағдыры да тұңғыш кәсіби қазақ театры бой көтерген сонау 1925-1926 жылдардан басталады. Ең алғаш Зура Атабаева, кейін Зәмзәгүл Шәріпова бастаған сахна өнерінің алғашқы қарлығаштары кемеліне келтіре кейіптеген күрделі бейне уақыт алға жылжыған сайын өзектілігін жоймай, керісінше өткірлене түскендей. Классиканың құдіреті де осы болса керек. «Қарагөз» ескірмейді, ол – уақыттан әлдеқайда алға озып кеткен туынды. Трагедия сонысымен құнды. «Қарагөзде» қазақтың ары, тазалығы мен тектілігі жатыр. Ұрпаққа аманат еткен қатаң ескертуі де бар. Осыны түсініп, астарын аша алған режиссер – нағыз суреткер.
Тәуелсіздік алған жылдардан бастап «Қарагөзге» жаңаша көзқараспен қарап, ондағы өткір ойларды тереңнен талдауға деген талпыныстар режиссерлер ізденісінде табысты жүзеге асты. Әсіресе М.Әуезов атындағы Ұлттық академиялық драма театрында режиссер Болат Атабаев қойған «Қарагөздің» бағы да, бәсі де жоғары болды. Кейін араға жылдар салып жаңа заман көзқарасында соны шешімдерге барған талантты режиссер Фархат Молдағалидің «Қарагөзі» көрерменін өзгеше биіктік бедерінде аһ ұрғызды. «Ал Мәскеуден арнайы шақырылған режиссер сараптауында бұл «Қарагөз» несімен ерекешеленді екен?» деген сауал бізді Қарғандыға қарай асықтырды. Ресейде оқып, кәсіби көзқарасы сол елде қалыптасқан жас маман қазақ классикасының ұлттық жауһарын қалай сөйлететіні шын мәнінде бізге ғана емес, әр көрермен үшін қызық болғаны сөзсіз. Оған премьера күні залда ине шаншар орын қалдырмай жиналған қалың қауымның ыстық ықыласы куә.
Хош, сонымен әңгімеміздің арқауына айналған Қарағандының «Қарагөзіне» оралсақ. Уақыт деген өлшемге бағынбайтын ғашықтар трагедиясын режиссер кешемен де, бүгінмен де үндестіреді. Басты рөлдерде және көпшілік сахнасында негізінен театрдың жас буын әртістері ойнады.
Қойылым режиссері Гүлназ Балпейісовадан басқа спектакль қоюға және бірнеше мәскеулік маман атсалысыпты. Олардың қатарында киім суретшісі – И.Осколков, жарық суретшісі – Н.Туманян, композитор – О.Синкин, балетмейстер – Э. Иманғазина бастаған талантты шығармашылық топ бар. Жалпы, шетелдік театр мамандарының өз командасымен жүретінін ескерсек, бұл өнер үшін таңсық жайт емес. Бізді қуантқаны – алыстан ат арытып жеткен мамандардың үмітті ақтап, жоғары кәсібилік биігінен көріне алғаны дер едік. Әсіресе жарық қою маманы Н.Туманянның еңбегі бірден назар аудартады. Заманауи театр өнерінің басты иек артатын көркемдік құралы жарық қою десек, сол талаптың үздік үлгісін көрсеткен суретші жұмысы зор қошеметке лайық. Сондай-ақ композитор мен балетмейстер жұмысы да көңілге құрмет орнықтырады.
Жұмысына минимализмді басты тірегі еткен қойылым сценографы Қанат Мақсұтов та аз дүниемен сахнада көп ой айтуға ұмтылған. Соның бірі – шаңырағы жоқ, уықтары көкке қарай бейберекет шаншылған киізүйдің қаңқасы, белгісіз ортада қараусыз қалған домбыралар, ен далада жалғыз жайқалған жалқы тал-терек – мұның барлығы да бас кейіпкер көңіл күйі мен бүгінгі қазақ қоғамының жай-күйінің хабаршысындай әсер қалдырды. Иесіз домбыра – соңғы тұяқ Сырымдармен бірге келмеске кеткен сал-серілік өмірдің сарқыты болса, қираған киізүй – қиюы кетіп, тоз-тозы шыққан салт-дәстүр, бәлкім баянды бақыттан дәмелі болған Қарагөздің өзін түсінбес ортада астаң-кестеңі шыққан ару арманы, сахнадағы жалғыз тал-теректей өз ортасы мен қоғамынан бөлініп оқшау қалған жетім көңілінің көрінісін алдыңызға жайып салады. Режиссердің түпкі мақсатына қызмет еткен бұл шешім – өз міндетін толықтай ақтап тұр.
– Мен бұл қойылымда қазақтың ен даласын көрсеткім келді. Кәдімгі ән салып тұрған қазақтың даласын. Өйткені ойдың, қиялдың кең байтақ даланың төрінде еркін көсілгенін қалаймын. Мен үшін трагедияның көтерер жүгі мен сахна безендіруінің сәйкес болуы маңызды. Жалпы, мен әу бастан жылтыраққа әуестер қатарынан емеспін. Маған көрерменнің сол дәуірге сүңгіп кетіп, өзін ұмытып, демалғаны керек. Кейіпкермен бірге тарих қойнауына сапарлап, солармен бірге күліп, қайғысына ортақ болғанын көргім келеді, деп тарқатты сценография мен режиссерлік сараптауы арасындағы сабақтастықты қойылым режиссері Гүлназ Балпейісова.
Әйгілі режисер, театр өнерінің реформаторы Римас Туминастың төл шәкірті, Мәскеудің театр әлемін мойындатқан таланттың әлбетте қойылымды дәл осылай көркемдік биікте сараптауы заңды да. «Қарагөздің» түп-тамырын қазақтың ен даласындай кеңдігі мен шексіздігінен іздегені де сүйсінтеді. Сахна кеңістігін ойнату шеберлігіне және тәнтіміз. Әйтсе де, қазақтың ұлттық классикасы мен Мәскеу мектебінің бір-бірімен қиыспас параллельді жолы, таным-түсініктегі қарама-қайшылықтар «Қарагөздің» көркемдік деңгейіне айтарлықтай зардабын тигізгенін атап өтуге тиіспіз. Ол қарапайым кейіпкерлердің мінезін түзу мен киім-киіс, жүріс-тұрыс, қимыл-әрекет, таным-түсінігіндегі алшақтықтың арасында да ап-анық көрініп тұрды. Мәселен, махаббатты да, дәстүрді де тәртіпке бағындырған Мөржан бастаған топты қара киімге орандырып, орыстың шіркеу қызметкерлеріндей сипатқа түсіруі, тіпті мойнындағы алқаның өзі де сол ұлттың діни сенімін айғақтайтын символикада суреттелуі, сол секілді бас кейіпкердің жынданып өлгеннен кейін ескерткішке айналып, бүгінгі жастардың суретке түсетін орнына айналуының өзі де қазақы ұғым-танымға қайшы-ақ. Қарагөз бен Сырым, Мөржан мен Қарагөз, Қарагөз бен Нарша, Ақбала арасындағы қарым-қатынастар да қазақтың даналыққа бай дәстүрінен тым алшақ. Заманға лайықтап, спектакльге барынша фарстық сипат үстеген режиссер әдісі «Қарагөздің» жалпы табиғатын жатырқап-ақ тұр. Тіпті соны жеткізудегі актерлердің ойыны да көп жағдайда өзін өзі ақтамайды. Кейіпкерсындылыққа басымдық берген ізденіс іздері трагедияның толық астарын ашты, «Қарагөздің» толыққанды кілтін тапты деп айтуға жетпегенін мойындауға тиіспіз. Мәскеу мектебі Мөржанның тереңдігін, Қарагөздің ибасы мен тазалығын, Наршаның зиялылығы мен Сырымның серілігін көлегейлеп тастағандай әсер қалдырғанын жасырмаймыз. Қанша жерден заманауиландырылды десек те, ұлттық классика түбіріндегі дәнектің дәмі бәрібір таңдайға келіп тұруы керек-ақ. Кезінде Фархат Молдағалидің «Қарагөзіндегі» режиссерлік шешімдер көкейге өксік тығып, жаныңды аяздай қарыса, бұл «Қарагөзде» ешкімді де аямайсыз. Барлық кейіпкердің тағдыры осылай болуы заңды деп қабылдайсыз. Сондықтан болса керек, «Қарагөздің» әу бастағы мақсаты, автордың келешекке қалдырған аманаты, драматургия астары өз діттегеніне жетті деп айта алмаймыз, өкінішке қарай.
Актерлік ойынға келсек, мұнда да режиссер талабына сай әртістер барынша қазақтың дәстүрлі рөл сараптау мектебінен қашып, жаңаша формалар мен ізденістерге барғаны байқалады. Ол да кейбір тұста өз-өзін ақтап жатқанымен, кейбір тұста санада сан түрлі сұрақ қалдырады. Әсіресе Қарагөз бен Мөржан бейнесі тағы да тереңдетуге сұранып-ақ тұр. Нарша рөлінің бояуы бәсең. Сырымға да салиқалы ізденістер қажет-ақ. Ақбала бойындағы шектен тыс ашықтық пен бейәдептік те қойылымда өзін ақтады деп айта алмаймыз. «Заманың осындай болса, несіне арланасың?» деп қарсы сауал да тастауыңыз мүмкін. Заман сондай болғанымен, қазақы қоғамның келбетін бұлайша айғыздаудан көрерменнің көп нәрсе ұтпасын ұмытпағанымыз жөн деп санаймыз. Бүгінгі қаракөздеріміз кешегі Қарагөздің әрекетінен жерінбей, керісінше салт-дәстүріне құрметпен қарап, ұлтының ұлылығын ұғынса деген тілек қалды көңілде.
