Жеңілдетілген автонесие: Қаржы бар, көлік қат

Қазақстан автобизнес қауым­дас­тығының вице-прези­денті Анар Мақашеваның пікіріне қарағанда, автокөлік дефициті – Қазақстанға ғана емес, тұтас әлемге ортақ проблема. Бұған пандемияның кері әсері болды. Басқа да факторлар әсер етті. Мәселен, автокөлікті құрастыру кезінде пайдаланылатын микрочиптер өндірісінің төмендеуін, логистикаға қатысты проблемаларды атап өтуге болады. А.Мақашева отандық кәсіп­орындардың тұтынушыларды кө­лік­пен жеткілікті көлемде қамти алатынына сенімді.

– 2021 жылы автокөлік нары­ғындағы өсім 26 пайызды, өн­дірістегі өсім 20 пайызды құ­рады. Осы жылдың наурыз айындағы жағдайға зер салсақ, нарықтың өсімі 28 пайыздан асты. Демек нарықта оң динамика қалыптасып отыр. Иә, автокөлік дефициті бар екенін мойындау керек. Алайда бұл шешілетін шаруа. Ең бастысы, қазір көпшілік айтып жүргендей автосалондарда автокөліктер жоқ емес, бар. Тек кейбір жиынтықтар жетіспей жатыр. Жеңілдетілген автонесие бағдарламасы аясында халықты жаңа автокөлікпен қам­ту­ға дайынбыз, – деді А.Мақашева.

Бағдарламаны жүзеге асыруға 100 млрд теңге бөлінгені мәлім. Жан басына берілетін кредиттің орташа сомасы 10 млн теңге деп есептесек, онда бағ­дар­ла­ма аясында 10 мың адамды қамтуға мүм­кіндік бар. Бұл аз ба, көп пе?

– Былтыр Қазақстан нарығында 117,5 мың жаңа автокөлік сатып алынды. Жер­гілікті өндірушілер 80 мыңның үстін­де жеңіл автокөлік құрастырды. Жүк көліктерін қоса есептесек, отандық өнім­дер­дің үлесі 90 мыңның үстіне шы­ғады. Сатып алынған көлік пен құ­рас­тырылған техниканың арасында айырмашылық әжеп­тәуір. Сұраныс пен ұсыныстың арасында теңсіздік қалыптасып отыр. Яғни ішкі нарыққа сырттан 30 мыңнан астам жаңа автокөлік әкелінді де­ген сөз. Демек нарықтағы де­фи­циттің көлемі де осы шамада. 30 мыңнан астам көліктің құ­нына тең қар­жыны отандық өндірушілер уыстан шы­ғарып алып отыр. Әрине, шетел­дік қымбат көліктерді сатып алуға тыйым сала алмаймыз. Дегенмен, өз өні­мімізді көптеп ұсыну арқылы импорт­тық техниканың үлесін азайтуға болады. Төрт пайыздық автонесиені іске қосудағы мақсат та сырттан келетін им­­порттық көліктерді шектеу емес пе, – дейді «ҚазАвтоПром» автомобиль саласы кәсіпорындары одағының мем­ле­кеттік реттеу жөніндегі директоры Әділбек Орымбаев.

Қазір «ресейлік азаматтар Қа­зақ­стан­да­ғы жаңа автокө­лік­тер­ді жаппай сатып алып жатыр» деген әңгіме желдей есіп тұр. Karma.kz автопорталының тех­ни­калық директоры Павел Федо­товтың пікіріне сүйенсек, көрші ел санкциялардың құр­сауында қал­ғандықтан, ондағы тұты­ну­шылар жақын төңіректегі жаңа авто­кө­ліктерді сатып алуға тырысатыны тү­сі­нікті. Өйткені қазір автокөлік жүріп-тұ­руға қыз­мет ететін техника ғана емес, инвес­тициялық құ­ралға айналды. Бұл – әлемдік тенденция.

– 2020 жылдың желтоқсанында Қа­зақ­­с­танда көлемі 2,5 литр болатын ең қол­жетімді Toyota Camry-дің баға­сы 12,5 млн теңге тұратын. Бү­гінде атал­ған көлік kolesa.kz сай­тында 13,7 млн теңгеге саты­лып жатыр. Иесі автосалоннан алған көлікті бір, бір жарым жыл мініп сатса да 1 млн тең­генің үс­тінде пайда көрді. Бұрын кері­сін­ше еді ғой. Са­лоннан шық­қан көліктің бағасы бір­ден төмен­дей­тін. Қазір олай емес. 2020 жыл­дың сәуірінен бастап әлемде осындай тренд қалыптаса бастады, – дейді П.Федотов.

Қазақстан нарығын үптеп кетуі мүм­кін ресейлік тұтынушыларға проблема деп емес, мүмкіндік деп қарау керек. Бұл пікірді Мәжіліс депутаты Екатерина Смышляева айтты.

– Тығырыққа тірелген ресейлік тұты­нушылардың біздің нарыққа ойыса­тыны даусыз. Ендеше, осы бір сәтті пайдаланып, отандық өндірістің қарқынын үдету керек. Иә, ресейлік азаматтар жеке тұл­ға ретінде Қазақстаннан авто­көлік сатып ала алады. Мұндай қауіптің бары да жасырын емес. Бірақ көп көлемде сатылады деу қисынға келмейді. Өйткені отан­дық өн­дірушілер мемлекет ал­дын­дағы жа­уап­кершіліктері мен міндеттемелерін ұмыт­пауы керек. Олар бірінші кезекте ішкі нарыққа басымдық береді. Егер жағдай ушығып кететін болса, Үкімет тиісті қадамдарды қолға алады. Бірақ қазіргі мәселенің бәрі ақпараттық алаңда ғана болып жатыр. Шынайы жағдайда бәрі қалыпты. Меніңше, сұраныстың көбейгені жақсы. Сонда сұраныс отан­дық автоөндірістің драйверіне айналады. Бұдан қорқудың қажеті жоқ, – дейді Е.Смышляева.

Автокөлік нарығының сарапшысы Артур Мискарян жеңіл­де­тіл­ген автонесие бағдарламасы ішкі нарыққа анау айт­қан­дай сер­піліс әкелмейді деген пі­кір­ді алға тартып отыр.

– Бағдарламадан кейін отандық авто­өн­діріс қарқынды дамып ке­те­ді дегенге сенбеймін. Өйткені соңғы жылдары Қазақстанда да, әлемде де автокөлік дефициті қа­лыптасуда. Жеңілдетілген автонесие бағдарламасына қарамастан осындай жағдайға куә болып отырмыз. Өйткені сұранысқа басқа факторлар әсер етуде. Негізгі үшеуі мыналар – автопаркті жаңалау тенденциясы, авто­мобильдендірудің төмен деңгейі, төлеуге қабілетті сұраныстың сақталуы. Сондықтан бұл бағдарламаға иек арта берудің қажеті шамалы. Иә, бағдарлама аясында шамамен 6,6-10 мың жаңа көлік сатылар. Бірақ бұл да анау айтқандай көп емес. Бағдарлама ұзақ мерзімге арналған және ре­воль­верлік принцип бойынша жұмыс істейді. Алайда бұл жерде нарықтың көлемі мен баға динамикасын да естен шығаруға болмайды. Дегенмен, жеңілдетілген бағдарламаның жақсы тұстарын да айтуға тиіспіз. Мемлекет банктер ұсынбайтын талаптар бо­йынша көлік алуға мүмкіндік беріп отыр. Несиені бастапқы жарнасыз алуға болады. Бұл тұрғындар үшін тиімді болғанымен, мемлекет үшін тәуекел. Өйткені теңге бағамы теңселіп тұр және халықтың нақты кірісі төмендеп келеді, – дейді А.Мискарян.

Отандық «За рулем» жур­на­лы­ның бас редакторы Алексей Алексеев те жеңіл­детілген автоне­сие бағдарламасы отан­дық кө­лік­тер­дің саудасын қыздырады дегенге сенбейді.

– Рас, бағдарламаның ешқандай кем­ші­лігі жоқ. Біріншіден, тұрғын­дар­ға тиім­ді. Екіншіден, отандық өнді­ріске қолдау. Үшіншіден, бағ­дар­лама ре­воль­верлік жүйемен жұ­­мыс істейді. Клиент­терден қай­­­та­рылған қарыз айналымда жүре береді. Яғни өзгелердің бағ­­­дар­лама бойынша көлік алуы­на жол ашылады. Бірақ бұдан авто­кө­лік саудасы қарқын алмайды. Бө­лін­ген қаржыға әрі кетсе 10 мың көлік алынады. Бұл теңізге тамған тамшыдай ғана, – дейді ол.

«Утиль алымға жол жоқ» қо­­ғам­дық қозға­лысының өкілі Ал­мас­бек Садыр­баев жеңілде­тілген автонесие бағдар­ла­ма­сына мүлдем қарсы.

– Көлік бағасы әлемде арзан, Қазақ­с­танда қымбат. Алысқа бар­май-ақ Еура­зиялық эконо­ми­ка­лық одақты мысалға алайық. Бұл одаққа бізбен бірге Армения да, Қырғызстан да мүше. Бірақ аталған екі мемлекеттегі көлік бағасы бізден әл­де­қайда арзан. Неліктен бұлай? Де­мек біздің өз ішіміздегі жүйеде кем­шілік бар. Статистикаға сүйенсек, Қазақ­станда 1 мың адамға 250 көліктен тиеді. Өркениетті елдерде 1 мың адамға 700-800 көліктен айналады. Сонда біз жеңілдетілген автонесиемен қай жыр­тығымызды жамамақпыз?! Бір жылғы кезектің өзін реттей алмай отыр­мыз. Біздің шенеуніктер мен бәзбіреу­лердің бизнесіне жұмыс істейтін қауым­дас­тық­тар әлемде автокөлік дефициті қа­лып­тасып отыр деген уәжді алға тартады. Бұл дұрыс емес. Әлемде автокөлік дефициті орын алған жоқ, керісінше өн­діріс құлдырап, жабылып жатыр. Оған санкциялар, геосаяси жағдайлар кері әсер етуде.

Түптеп келгенде, төрт пайыз­дық несие халықты жарыл­қа­май­ды. Себебі осы несиенің өзі ха­лықтың жинап берген салы­ғы­нан алынып отыр. Яғни ха­лықтың өз бидайын өзіне қуырып беруде. Экологиялық кодекске сүйен­сек, утиль алымнан жинал­ған қа­­ра­жатты не­сие ретінде пай­да­лануға тыйым са­лын­ған. Ха­лық­тың аузын жабу үшін Үкімет қол­да­ныстағы талаптардың бәрін бел­ден басты. Сондықтан мұны тоқ­тату керек. Халықтың қар­жы­­сын халыққа қа­рызға беру ар­қылы нарықтағы үш-төрт бай­дың бизнесін, бірнеше банктің жұ­­мысын жүргізгеннен басқа ұта­ры­мыз жоқ. Үкімет халыққа шынымен жаны ашыса, утиль алымды алып тастау, ішкі на­рық­қа сырттан арзан көлікті кіргізуге рұқсат беру жа­ғын қарастыруы керек, – дейді А.Садырбаев.

Еске сала кетейік, жуырда же­ңіл­­де­тіл­ген автонесие бағдарла­ма­сының шарттары бекітіліп, Үкі­мет де­ңгейінде ресми түрде ше­­шім қабылданды. Бағдарлама сәуірдің соңында іске қосылады, шамамен 100 млрд теңге бөлінеді. Сондай-ақ өңірлердегі автобустар паркін жаңарту үшін 30 млрд тең­геге жуық қаражат қа­рас­ты­рыл­ған. Бұл қаражат «Жасыл даму» компаниясынан алынып отыр. Же­ңіл автомобильдерді сатып алуға несие беру шарттары келесідей: сыйақы мөлшерлемесі – 4 пайыз; несие сомасы – 10 млн теңгеден ас­пауы керек, қар­жы­лан­дыру мер­зімі – 7 жылдан ас­пайды; бас­тапқы жарна – 0 пайыздан басталады; көліктің құны 15 млн теңгеден ас­пауы шарт.

– Бағдарлама іске қосылған соң, екін­ші деңгейлі банктерге барып өтінім беру керек. Банктер жалпы шарттарды қаперге алады және өздерінің ішкі та­­лаптары не­гізінде клиенттің несие тари­хына, төлем қабілеттілігіне назар аударады. Несиені екінші деңгейлі банктер береді. Сатып алынатын көліктің құны 15 млн теңгеден, ал банктер бе­ре­тін несие сомасы 10 млн теңгеден ас­пауы қажет. Демек қалған 5 млн теңгені клиенттің өзі төлейді. Сондай-ақ қарыз алушы екі жылдың ішінде бір рет қана несие ресімдей алады. Егер клиенттің еңбекақысы мүмкіндік берсе, көлікті бастапқы жарнасыз алуға болады. Ал банктер клиенттің ай сайынғы төлемді төлеуге шамасы жетпейтінін анық­та­са, онда 10 немесе одан көп пайыз көлемінде бастапқы жарна сұ­ра­туы мүмкін. Өйткені бұл жерде банк­тер де тәуекелге барады. Олар мем­лекеттің берген қар­жысын кейін кері қай­тарады. Жауапкершілік жүгі ауыр. Сон­дықтан банктер бастапқы жарнаға қа­тысты қосымша талаптар қоюы ық­тимал, – дейді Қазақстан ав­то­бизнес қауымдастығының тех­никалық реттеу жөніндегі директоры Ербол Сейпілов.